1990 с. балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха сирэ суверенитетын ылынарын туһунан декларация Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическэй Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин II сессиятынан бигэргэммитэ. Бу декларациянан Саха сирэ РСФСР уонна ССРС кытары тэҥ бырааптаах буолуохтааҕа. edersaas.ru.
Бу маны оҥорууга уонна ылыныыга оччолорго Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыт Михаил Николаев уонна дьокутааттар өҥөлөрө улахан. Саҥа докумуонунан Саха сирэ Россия иһинэн Советскай Социалистическэй Өрөспүүбүлүкэ статустаммыта.
Декларация 11 ыстатыйаттан турара. Саха сирэ бэйэтин сиригэр-уотугар судаарыстыбаннас бары быраабын ылынар, Конституциятынан салаллар (РСФСР, ССРС Контституцияларын билинэр, ити эрээри Россия уонна Сойуус сокуоннара Саха сирин интэриэһин утарар буоллахтарына, Үрдүкү Сэбиэт, Федеративнай уонна Сойуус дуогабарыгар олоҕуран, хайа баҕарар көтүрэр быраабы ылбыта), Федеративнай дуогабары түһэрсэр, атын өрөспүүбүлүкэлэри кытары тэҥҥэ Сойуус дуогабарыгар кыттар бырааптаах, туспа гражданстволаах, валюталаах буолуохтааҕа. Атын регионнары уонна тас дойдулары кытары быһаччы экономическэй сыһыаны олохтуура эмиэ ыйыллыбыта.
Декларацияҕа тылы-өһү, култуураны, үгэһи сайыннарыыга туспа пуун киирбитэ. Нуучча тылын сэргэ саха тыла судаарыстыбаннай тыл статуһун ылбыта. Саҥа докумуонунан, биһиги региоммут былаас уорганнарын тыырсыбыта: ситэриилээх, сокуону таһаарар уонна сууттуур былаас диэн баар буолбуттара.
Бу декларацияҕа сир баайын туһаныыга ойуччу миэстэ ууруллубута. Ол курдук, сир, сир баайа, уу, ойуур, туох баар үүнээйитэ, хамсыыр харамайа, салгын куйаара, контитентальнай шельф барыта Саха сирин бас билиитигэр киирбитэ. Манна үлэлиир тэрилтэлэр, өскөтүн сир баайын туһанар буоллахтарына, өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар нолуок төлүөхтээхтэрэ этиллибитэ.
Суверенитет туһунан декларация Россияттан туһунан барабыт диэн өйү-санааны хаһан да сахпатаҕа. Төттөрүтүн Россияны сайыннарыыга, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕы тупсарыыга, саҥа тыыны киллэриигэ биир дьоһун хардыы этэ. Декларация ылыныллыбытын кэннэ 1991 с. судаарыстыбаннаспытын бигэргэтэр сокуон тахсыбыта. Манна декларация сүрүн тосхоллоро киирбиттэрэ. Бу сылга президент дуоһунаһа олохтоммута.
Бу декларация кэлин федеративнай дуогабары оҥорсууга (1992 с. кулун тутар 31 күнэ), Саха сирин Төрүт Сокуонун (1992 с. муус устар 27 күнэ) ылыныыга төһүү күүс буолбута. Уонна Россия Суверетинетын ылыныыга улахан кылааттаах.
Кэлин Россия Конституционнай суута Татарстаны, Башкортостаны, Тываны, Саха сирин Конституцияларыттан Суверенитеты ылалларыгар модьуйбута. Онон 2009 с. Саха сирин Төрүт Сокуонуттан Суверенитет ылыллыбыта.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru.