Саха сиригэр уол оҕо тойугар холбоспут, кыыс оҕо ырыатыгар кыттыспыт эриэккэс дойду Элгээйи биир биллэр-көстөр, аар саарга кытта аатырар сир. «Өлбүт ынаҕым үүттээх этэ» диэбит эмээхсиҥҥэ дылы, ааспыт үйэ 60-c уонна 70-c сылларын аһара күндүтүк саныыбын. Ити саҕана этэ дии Элгээйи күнэ-ыйа, күөнэҕэ-мундута тахсыыта, оттуур ходуһаларыгар, үүттүгэннээх сайылыктарыгар күөрэгэйэ ыллааһына. Онтон саҕаламмыта дии сарсыардааҥы сонун, киэһээҥи кэпсээн буолуута, аар-саарга аатырыыта.
edersaas.ru
Били саханы сахатынан кэрэ дииллэрин арыый уларытан эттэхпинэ, сир-дойду дьонунан эмиэ кэрэ. Атыннык эттэххэ, ханнык да кыра сири дьоно аатырдаллар. Ол аата Элгээйи дьоно-сэргэтэ, манна кэлэн үлэлээбиттэр, олохсуйбуттар, куттарын туттарбыттар бары кэрэлэр. Сирэйдиин сырдыктар, дууһалыын ыраастар, уҥуохтуун көнөлөр уонна үрдүктэр. Оттон үлэлэрин туһунан этэ да барыллыбат, туохха тэҥниэҕи булуллубат. Оннук дьонноох буолан Элгээйи аатырар, Элгээйи сайдар, Элгээйи сарсыҥҥыта сырдык уонна ыраас.
Элгээйини аатырдыбыт дьону туох да баһаамы билэбин. Ол гынан баран мин кинилэри барыларын тарбахха баттыыр санаам да, былааным да суох, сыалым-соругум олох атын. Тута этиэхпин баҕарабын, бу түөлбэ оннук кэрэ дьонугар табыллыбыт, онно төлкөлөөх түөрэҕэ былыр-былыргыттан олордьу түспүт, олох түҥнэстибэтэх.
х х х
Оннук дьонтон биир баттыамалаахтара Сунтаар улууһугар олоро сылдьыбыт Дьүүл Уйбаантан, бэйэтин кэмигэр атыыр оҕустуу айаатаабыт, үрдүк өһүөлээхтэргэ, суон буруолаахтарга, киэҥ тэлгэһэлээхтэргэ киирсибит Чохороонтон силис-мутук тардар А.Н.Мөрүөнэп буолар. Оннук этэр төрүөттээхпин. СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун, Элгээйи уонна Толоон нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо Ньукулай уола Өлөксөөн Мөрүөнэп Чыҥыс Хаан ыйааҕынан, Одун Хаан оҥоһуутунан чахчы да үлэ бөҕөтүн үлэлээтэ, дьоһуннаах олоҕу олордо, төрөөбүт дойдутун дьиҥнээхтик таптыырын, дьонун-сэргэтин туһугар дууһалыын ыалдьарын итэҕэттэ. Элгээйитигэр 14 сыл баһылыктаата, Сунтаарга киирэн улуус баһылыгын 7 сыл солбуйда. Атыттары билбэтим, биир бэйэм маны уһун кэминэн сыаналыыбын.
Урут даҕаны, билигин даҕаны дьон-сэргэ, нэһилиэнньэ итэҕэлин ылан баһылык уонна салайааччы буолаллара. Оттон ол итэҕэли киһи эрэ, баҕалаах эрэ ылбат. Онуоха боростуой дьонтон отой атын, өссө сорохторго олох да суох, хаачыстыбалардаах буолуохтааххын. Чэ, холобур, күн уотун кимтэн да көҥөммөккө, кимиэхэ барытыгар тэҥҥэ ыһарыныы кинилэр сүрэхтэрин төлөнүн, дууһаларын иэйиитин, ыраас баҕа санааларын, тугу да бэйэлэригэр ордорбокко, дьонноругар-сэргэлэригэр биэриэхтээхтэр. Оттон бу кэпсиир киһим олох кыра эрдэҕиттэн итинник хаачыстыбалардааҕын билэбин.
х х х
Бастакы холобур. Уончалаах сырыттаҕына күҥҥэ көрбүт соҕотох ийэтэ эмискэ ыалдьан олохтон туораан хаалар. Убайдара атын сиргэ бааллар, эдьиийэ үөрэнэ сылдьар. Көмүс ньээкэ уйатын—төрөөбүт, улааппыт дьиэтин—атын дьахтарга иирбит аҕатыттан күрэтэн ыалларыгар атыылыыр. Итиэннэ сүүрэн тиийэн ол харчытын сберкаассаҕа уурар. Убайдарыгар, эдьиийигэр өлүүлэтэлээн. Кэлин ол харчынан улахан убайа уонна эдьиийэ урууларын тэриммиттэрэ, иккис убайа дьиэтин туттубута.
Оскуоланы бүтэрээт интэринээт-оскуола сибиинньэтин көрөөччү көмөлөһөөччүтүнэн үлэҕэ киирэр. Онно дойдутугар ытык иэһин төлүү барыар диэри үлэлиир. Онно үлэлээн ылбыт хамнаһынан эр киһи урукку улахан кыһыл көмүс чаһытын атыылаһар уонна эмиэ ууран кэбиһэр. Кэлин онтунан кэргэнигэр биһилэх уонна ытарҕа оҥотторон бэлэхтээбитэ. Сыбаайбатын кэмигэр.
Сэбиэскэй аармыйаҕа ыҥырыллан ытык иэһин төлүүр. Болдьоҕо бүтэн дойдутугар кэлээри сырыттаҕына, үчүгэй сулууспатын иһин, прапорщиктар куурустарыгар ыыта сатыыллар. Ону «ыалдьар эдьиийдээхпин» диэн аккаастыыр уонна өссө Элгээйигэ суох ыарахан сыаналаах эмтэри атыылаһан төннөр.
Намнааҕы педучилищеҕа үөрэнэ сырыттаҕына “райкомол тэрийэр отделын сэбиэдиссэйинэн хаал, ЫБСЛКС уочараттаах съеһигэр дэлэгээтинэн ыытабыт” дииллэр. “Дойдубар баран үлэлиэм этэ” диэн ол үлүгэрдээх этииттэн эмиэ аккаастаан кэбиһэр. Ити барыта кини адьас кыра эрдэҕиттэн сарсыҥҥытын саныырын, өйүүҥҥүтүн өйдүүрүн, дьонун-сэргэтин, аймахтарын умнубатын, төрөөбүт дойдутун таптыырын туоһулуур.
Төһө да били эрдэ баҕайы соҕотоҕун тахсан хаалбыт ньургуһун сааһы аҕалбат, соҕотох саллаат сэрии хонуутугар буойун буолбат диэбиттэрин иһин, кини бэйэтин үтүө хаачыстыбаларынан, дьулуурунан уонна тулуурунан тахсыбыта диэхтээхпин. Биллэн турар, үлэлээбит суолун устатын тухары үтүө, өйдөөх, эрэллээх дьон дьуолка буолан кэккэлээбиттэрин умнуо суохтаахпыт. Ол гынан баран, кинилэр хаһан да, аныгылыы тылынан эттэххэ, “крыша” буолбатахтара.
Эппитим курдук, Өлөксөөн Мөрүөнэп салайар дуоһунаска 20-тэн тахса сыл олордо.
ххх
Маннык сымнаҕас гынан баран хаһан баҕарар түөрэ мөхсөн кэбиһэр кыахтаах кириэһилэҕэ уһуннук олоруу кистэлэ туохха сытарый? Мин санаабар, бэйэтин аналын тута өйдөөбүт уонна ону кытаанахтык тутуһан толорбут. Ол аата үгүс киһи санаатын, баҕатын сүрүннээбит, инньэ гынан дьонун-сэргэтин бэйэтин тула маҕыньыыт курдук үмүрү тардан ылбыт, кинилэр күүстэрин-кыахтарын туһаммыт. Тус бэйэтин умнан аҥардастыы бар дьонун, нэһилиэгин, улууһун иннилэрин санаабыт, кинилэр кыһалҕаларынан ыалдьыбыт. Онно кинини оҕо эрдэҕиттэн эрэйи эҥэринэн тэлбитэ, муҥу муннунан тыырбыта, тоҥмута-хаппыта сиэтэн дэллэритэн киллэрбитэ чуолкай. Өссө, мин санаабар, үрдүк соло, аат-суол кини ис кутун уларыппатах, сынтарыппатах, төбөтүн эргиппэтэх. Олох ыарахаттара, дьонун кыһарҕаннара төһөнөн тилэҕин үктүүллэр да соччонон онтон үөрэнэн, хатарыллан испит, дьоһумсуйбатах, улуутуйбатах, бэйэтэ да түһээн баттаппатах омсолоох дьаллыктарыгар ылларбатах.
Дьон санаата өрүс сүүрүгүнүү уста-уларыйа, арыт уола, ардыгар хаатын таһымныы турар. Ол курдук, кини олохтообут уларытыыларын, киллэрбит саҥаларын, ситиспит ситиһиилэрин, олох таһыма тупсан иһиитин өйдүүр киһитэ ахсааннаах этэ. Кини утуйбатах уутунан, аһаабатах аһылыгынан, абытайдаах сыратынан буолбакка кэлиэхтээх кэлбитин, оҥоһуллуохтаах оҥоһуллубутун, ситиһиллиэхтээх ситиһиллибитин курдук санааччыта элбэҕэ. Онтон хомойон диэн төһөнү хомойуой? Хомойуо эбитэ буолуо да өйүттэн-санаатыттан былыргы өбүгэлэрбит “киһи хараҕа туохха да туолбат” диэбиттэрин умнубата бэрт.
Милан АФАНАСЬЕВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru