Аҕабыт оҕо эрдэхпитинэ киэһэ утуйуохпут иннинэ саҥаттан-саҥа остуоруйалара, уот бардаҕына остуол тула олорон чүмэчи уотугар былыргыны сэһэргиирэ, ийэбит алаадьытын сытыгар баянын дорҕооно, сарсыарда араадьыйа саҥатыгар сэрээккэтин оҥоруута – бу барыта миэхэ оҕо сааһым, төрөөбүт дьиэм туһунан күндү өйдөбүллэр.
edersaas.ru
Биһиги аҕабыт, суруйааччы, суруналыыс Иван Никитич Корякин—Уйбаан Бөтүүнүскэй бүгүн 80 сааһын туолла.
«Оҕолоор, чэ туруҥ. Бастакы хаар түспүт», «Чэ, туруҥ, муус устан эрэр», «Кэҕэ кэлэн этэн эрэр» диэн эбэтэр сарсыарда аайы анаммыт кыра көрдөөх хоһоонунан аҕалаах ийэм уһугуннарыахтарын мин билигин да олус баҕарабын. Олус да дьоллоох оҕо сааһы биһиэхэ дьоммут биэрбиттэрэ.
Дьиэбитигэр мэлдьитин бары дьарыктаах буоларбыт: дьиэ үлэтин бары бииргэ көхтөөхтүк бүтэрэн кэбиһэрбит, уруок ааҕар бириэмэҕэ уу чуумпу буола түһэрэ, сынньалаҥҥа тэҥҥэ олорон кинигэ-хаһыат ааҕарбыт, тэлэбиисэр көрөрбүт. Тыа олоҕун бүппэт түбүгүттэн, элбэх сыраны-сылбаны ылар айар үлэтиттэн быыс булан, аҕам баяҥҥа аргыыйдык оонньуурун уонна бэйэтин олоҕун туһунан кэпсиирин мин олус күүтэрим. Аҕабыт биһиги бары дьиэ-кэргэнинэн умсугуйан, сөбүлээн ааҕар Сахабыт сирин суруйааччыларын кытары алтыһыытын, 1970-с сыллардаахха Москва куорат аттыгар “А.С.Серафимович аатынан Суруйааччылар сынньанар дьиэлэригэр” сылдьан, Агния Барто, Зоя Воскресенская, Мустай Карим, Сергей Островой, Виль Липатов диэн аатырбыт суруйааччылары, бэйиэттэри кытта көрсүспүтүн, соҕуруу аатырбыт артыыстар, ырыаһыттар, ансаамбыллар кэнсиэрдэригэр сылдьыбытын кэпсээтэҕинэ, олус үөрэрбит.
Ол эрээри, наар оннук буолбатаҕа. Аҕабыт 40 эрэ сааһыгар биһигини алта оҕотун туппутунан огдообо хаалаахтаабыта. Олус кыра буоламмын, хомойуох иһин, төрөппүт ийэбин, күн сирин көрдөрбүт күндү киһибин үчүгэйдик өйдөөбөппүн. Аҕабыт барахсан күүстээх санаалаах буолан, барыбытын бииргэ илдьэ сылдьыбыта. Элбэх киһи кыра, тулаайах оҕолору иитиигэ ылыахтарын баҕаран тыл киллэрбиттэрин, билигин этэринии, улаханнык өһүргэнэн аккаастаабыта. Онтон биһиги дьолбутугар, аҕабыт биһиэхэ уп-уһун суһуохтаах (тоҕо эрэ ону наһаа өйдүүбүн) «медсестра Дуняны» ийэ гына аҕалбыта. Ииппит ийэбэр Евдокия Семеновна Новиковаҕа махталым муҥура суох. Кини, 28 эрэ сааһыгар, алта оҕолоох киһиэхэ кэргэн тахсан, биһиэхэ иһирэх санаалаах ийэ буолан аҕабынаан эйэ-дэмнээхтик олорбуттара 40 сыл буолар. Ийэбит аҕабыт айар үлэтин олус өйдүүр-сыаналыыр. Кини үлэлэрин, хаһыаттарын, суруктарын-бичиктэрин көрө-харайа сылдьар. Айар-сурунар, үлэлиир бириэмэтигэр дьиэҕэ төһө кыалларынан усулуобуйа оҥорон күүс-көмө, тирэх буола сатыыр.
Билигин ыал ийэтэ, айар куттаах киһи кэргэнэ, бэйэм эмиэ муусука, искусство өттүнэн үлэлиир буолан олорон, үлэ үөһүгэр сылдьар кэмҥэр дьиэ-кэргэн өйөбүлэ-өйдөөһүнэ хайдахтаах курдук наадатын өйдөөтүм. Ийэбит эмиэ сааһын тухары Бөтүҥтэн Уорайга сатыы сылдьан балыыһаҕа үлэлээбитэ. Аҕабыт Аммаҕа улуус хаһыатын эрэдээксийэтигэр үксүн сатыы сылдьан үлэлиирэ.
Мин балтыбынаан Иялыын уон сааспар диэри (куоракка үөрэнэ киириэхпэр диэри) олох игирэлэр курдук сылдьарбыт, бииргэ оонньуурбут. Тэлгэһэбит иһэ куруук тобус-толору оҕо буолара. Улахан олбуорбут иһигэр лапталыырбыт, онно арыт ийэлээх-аҕабыт оонньостохторуна олус үөрэрбит-астынарбыт. Аҕам билигин: «Үчүгэй ыалга оҕо-аймах мунньустар», — диэн этэр. Аны билигин сайын биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит, хос сиэннэр отучча киһи буолуохтарыгар диэри мунньусталлар, оонньууну оройуттан туталлар. Биһиги умнуллубат оҕо сааспыт курдук тэлгэһэбитигэр аны оҕолорбут, ыалларбыт оҕолоро кэнсиэр көрдөрөллөр. Мин оҕолорум Аммаҕа Бөтүҥҥэ баралларын олус сөбүлүүллэр. Улахан уолум Сандал кыра эрдэҕинэ эһэтин окко буоллун окко, тыаҕа буоллун тыаҕа куруук эккирэтэ сылдьар этэ. Ол түмүгэр эһээбит сиэнин туһунан икки кинигэ суруйбута: «Сандал уонна Пампуусик», «Сандал омук сиригэр» диэн.
Аҕабын кытта тыаҕа сылдьарбын олус сөбүлүүбүн. Кини дойдутун, алаастар,күөллэр ааттарын, ким-хаһан манна олоро сылдьыбытын, урут оҕо сылдьан ханнык мас анныгар сынньанан ыларыгар тиийэ кэпсиир. Ол ыарахан, аччык аас-туор сылларга аҕам барахсан, сэрии оҕото, төһөлөөх сири сатыы сүүрбүтэ-хаампыта буолуой? Куораттан сайын дойдубар тиийдэхпинэ, ардыгар элбэх буоламмыт, хас да массыынан, ардыгар сатыы аҕабынаан, эдьиийдэрбинээн Аммам тыатыгар-айылҕатыгар сылдьарбын туохтааҕар да ордоробун. Оҕо сылдьан аҕам лесничествоҕа үлэлиир кэмигэр саас аттаах сыарҕаҕа олорсон сиппиир ыарҕатын хомуйса барсарым, күһүнүн оскуола оҕолорунаан отон угун хомуйарбыт. Олох кыра эрдэхпититтэн аҕабыт биһигини төрөөбүт дойдубутун харыстыырга, бөҕү-сыыһы ыспакка сылдьарга, арыт атын дьон да ыспытын-тохпутун ыраастыырга сүбэлии-амалыы, бэйэтин үтүө холобурунан көрдөрө сылдьара. Саха киһитэ айылҕаҕа чугас буолуохтааҕын, дойдутуттан күүс ылыахтааҕын туһунан куруук этэр. Биир сайын Бөтүҥтэн хас да көс сытар Арыы диэн сиргэ сайылаатыбыт.
Биһиги ийэлээх аҕабыт элбэх оҕолорун иитээри, атахтарыгар туруораары, араас үлэҕэ үлэлээбиттэрэ. Аҕам үлэтигэр олус эппиэтинэстээх, дьулуурдаах, бэриниилээх, саҕалаабыт дьыалатын хайаан да тиһэҕэр тириэрдэн үтүө түмүктэрдээх буолан куруук үрдүк сыанабылы, хайҕабылы ылар. Аҕам биһиги олох кыра эрдэхпитинэ маҕаһыыҥҥа үлэлиирэ. Ол саҕана Бөтүҥ маҕаһыына олус баай буолара. Аҕабыт сотору-сотору Бэстээххэ баран табаар аҕалар этэ. Онтон аҕам «Коммунизм тутуутугар» эрэдээксийҕэ үлэлии киирбитэ. Мин арыт аҕабын эккирэтэн үлэтигэр сылдьыһар этим.
Бырааһынньыктарга биһиги дьиэбит иһигэр дьикти эйгэ буола түһэрэ. Саҥа дьыл кэмнэригэр дьиэбит иһэ баалынайынан кэмпиэт, орон анныгар дьааһыгынан дьаабылыка буолааччы. Бары үөрэхпитигэр үчүгэй буолан хастыы да бадаарагы ылааччыбыт. Аны дьоммутугар анаан эдьиийдэрбит дьиэтээҕи хаһыат оҥороллоро, кэнсиэр туруоран көрдөрөрбүт. Аҕабыт саҥа дьыл бырааһынньыгар, нэһилиэк кулуубугар кэнсиэрдэргэ, күрэхтэргэ билиҥээҥҥи диэри олус көхтөөхтүк кыттар. Биир сыл оннооҕор бырааһынньык күн хотон үрдүн ыраастыы сылдьан сууллан түһэн, ойоҕоһун икки уҥуоҕун тоһутан баран, киэһэтин «Дьэгэ Бааба» маскараадынан бастакы миэстэ буолан кэлбитэ. Күүтүүлээх ыһыах күнүгэр дьиэ кэргэнинэн, аймахтар, доҕоттор буолан, бары эрдэттэн бэлэмнэнэн ким сатыы, ким паапа кыра «Запорожеһыгар» олорсон, Маҥхааһайдаах алааспытыгар киирэн үөрэ-көтө араас күрэхтэргэ, кэнсиэрдэргэ кыттан сынньанан кэлээччибит.
Аҕабыт айар куттаах киһи буолан, биһиги дьиэбитигэр суруйааччылар, артыыстар үгүстүк сылдьааччылар, хонон-өрөөн ааһааччылар. Ол курдук Семен Руфов, Софрон Данилов, Семен Никифоров, Далан, Иннокентий Сосин, Василий Гольдеров, Иван Мигалкин, Прокопий Чуукаар, Сэмэн Тумат, Урсун, Данилов Семен Романович, Семен Ермолаев, Баһылай Харысхал, Николай Чуор, Уйбаан Уххан, Ырыа Ылдьаа-Илья Неустроев уонна атыттар. Ол да иһин буолуо, биһиги үксүбүт айар куттаах оҕолорбут. Эдьиийдэрим Саргылаана, Ирина, балтым Саина сыанаттан түспэккэ ыллыыллар. Прасковья, Туйаара, Ия, быраатым Ваня олус үчүгэй куоластаахтар. Сиэннэрбит Саргы уонна Вилена Мартыновалар эмиэ сыанаҕа улааппыт оҕолор. Эдьиийдэрим Саргылаана Мартынова — Аналлаана, Ирина Олесова, Туйаара Андреева өссө бэйэлэрэ суруйаллар. Прасковья Ивановна Емельянова улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр элбэх кинигэни хомуйан таһааттарда. Мин уон сааспыттан куоракка муусукаан идэтигэр үөрэммитим уонна 26-с сылбын бу эйгэҕэ үлэлиибин. Хас да нуота кинигэтин, буклеттары, альбомнары хомуйан, оҥорон таһаарыстым. Бэйэм куорат, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар кыралаан ыстатыйалары суруйабын, кэргэмминээн Афанасий Томскайдыын өрөспүүбүлүкэҕэ нуота кинигэлэрэ тахсалларыгар үгүстүк үлэлэһэбит.
Билигин бары ыал дьоммут, оҕолордоохпут, сорохтор сиэннэрдээхтэр. Ол эрэн, төрөөбүт дьиэбитигэр, көнө, холку майгылаах, киэҥ көҕүстээх аҕабытыгар, аһыныгас сүрэхтээх, минньигэс астаах ийэбитигэр тардыһа турабыт.
ЫСПЫРААПКА:
Иван КОРЯКИН-Уйбаан БӨТҮҮНҮСКЭЙ — РФ, СССР Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы суруйааччылар сойуустарын түмсүүтүн уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ, СӨ «Ытык аҕа» бэлиэ хаһаайына, «Гражданскай килбиэн» кавалера, Амма улууһун, Бөтүҥ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Василий Васильевич Никифоров—Күлүмнүүр анал бэлиэ хаһаайына, СӨ суруналыыстыкаҕа “Көмүс бөрүө” лауреата, Прокопий Караканов—Бурдук Буокай анал бириэмийэтин хаһаайына, СӨ «Тыа сирин олоҕун сырдатыы» анал аат хаһаайына, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, СӨ бэчээтин туйгуна, сэбиэскэй эргиэн туйгуна.
Оҕолорго кинигэлэрэ: «Кырымах», «Сандал уонна Пампуусик», «Сандал омук сиригэр», «Дьикти түгэн», «Ньаалбаан кулгаах», “Тууйас туһалаабыта”, «Хаар күрүөҕэ», «Туллук хараҕа».
Кинигэлэрэ: «Төрөөбүт буорум» хоһооннор, «Амма эбэм сылаас тыына» очеркалар, «Аммам устан суһумнаа» ырыанньык, “Тиэрт сырдык кыымҥын”. Балары сэргэ нэһилиэк, улуус историятын кинигэлэрэ «Тапталлаах Бөтүҥүм», «Дьон олоҕун чэпчэтиһэр баҕанан», «Сэбиэт Аана», «Сыллар быыстарын сэгэтэн, кэлэр кэми тустэһэн», «Туора алаас хотуна» о.д.а.
Анна ТОМСКАЯ, “Саха сирэ” edersaas.ru