Гааһы, ньиэби сир анныттан хостуур эрээрибит, аны таҥастаан араас бородууксуйаны, ол иһигэр саатар бензини, сэлээркэни бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитигэр оҥорон таһаарыахтаахпыт диэн кэпсэппиппит ыраатта. Дьэ, дьыала оннуттан хамсыах курдук буолбутугар, аны санаа хайдыһыыта, атыыр айдаан тахсан, икки сылтан бэттэх, Дьокуускайга, Мэҥэ Хаҥаласка уонна да атын улуустарга дирбиэннээх-дарбааннаах миитиннэр, айдааннаах мунньахтар тохтоло суох ыытыллаллар.
edersaas.ru
Номнуо үһүс бырайыак
Гааһы таҥастыыр собуот тутуута дьону аймыыра чуолкай. Эбиитин, сүбэ мунньахтарга, миитиннэргэ экологияҕа туох да сыһыана суох «дилетаннар» наар утарылаһан, куһаҕан эрэ өттүн дойҕохтоон, балаһыанньаны күүркэтэллэр. Маны истэн, дьон ордук айманара, сэрэхэдийэрэ ханна барыай? Туһааннаах исписэлиистэр санааларын киһилии иһитиннэрбэккэ, тугун-ханныгын, төрдүн-төбөтүн билбэккэ, быһаарсыбакка эрэ, бэлэс хайдарынан оруна суох этэр-тыынар дьон эмиэ элбээтэ.
Гааһыдириҥниктаҥастыырсобуотбырайыагын «ЯТЭК» хампаанньа («Сумма» бөлөххө киирэр) оҥорон, Дьокуускай уонна Мэҥэ Хаҥалас уопсастыбаннаһын кытары хаста даҕаны көрсөн санааларын истибитэ. Бырайыак олоххо киирдэҕинэ, Азия дойдуларыгар бородууксуйаларын экспорка таһаарыахтаахтар.
ЯТЭК-тар Орто Бүлүүтээҕи уонна Мастаахтааҕы гаас баайдаах сирдэри туһаҕа таһааран туһанааччылары гаас уматыгынан хааччыйаллар. Инникитин үлэтин ыырын кэҥэтэн, аны гаастан метанолу оҥорон, сууккаҕа 5000 т, оттон сылга 1,75 мөл. т гааһы оҥорон таһаарар былааннаахтар.
БырамыысыланнайхампаанньабаараҕайтутуунуӨлүөнэкытылыгарАлларааБэстээхбөһүөлэгинтаһыгартутартуһунанэтиикиллэрдэ. Аллараа Бэстээх Өлүөнэ кытылыгар турарын таһынан, тимир суол уонна федеральнай аартыктар ааһаллар. Кыһыннары-сайыннары федеральнай киини кытары массыына суолунан хааччыллан олорор. Онон, бары өттүнэн табыгастаах. Нууччалыы эттэххэ, логистика сайдан турар. Уопсастыбаннас сөбүлэҥин ыллахтарына, судаарыстыбаннай экспертизаны аастахтарына, номнуо 2022 сылтан гааһы таҥастааһыны саҕалыыр санаалаахтар.
Дьиҥэр, гааһы таҥастааһыҥҥа бу бастакы бырайыак буолбатах. Өссө 2000 сыллар саҕаланыыларыгар СӨ Бырабыыталыстыбата Кытай нефтегазовай хампаанньатын кытары бырайыак оҥорон бэлэмнии сылдьыбыттара. Ол эрээри олоххо киирбэтэҕэ. 2010 сыллаахха бу боппуруоһу эмиэ көтөҕөннөр, экологтар уонна уопсастыбаннас утаран, собуот тутуллубатаҕа.
Власов санаата
Бу күннэргэ v-yakutia.ru сайтка «Власов: строительство газоперерабатывающего завода дает шанс не превратиться в «республику стариков» диэн ыстатыйа бэчээттэннэ. Онно саха норуотун биир убаастыыр бэлиитигэ, дьокутаат Василий Власов гааһы таҥастыыр собуот икки түһүмэҕинэн тутуллуохтааҕын туһунан кэпсээбит. Бастакы түһүмэх – метанолу, иккискэ – дизельнэй уматыгы оҥорон таһаарыы. Собуот үлэҕэ киирдэҕинэ, үрдүк хамнастаах үлэ миэстэтэ тахсыахтаах уонна өрөспүүбүлүкэ, улуус бүддьүөттэригэр нолуок быһыытынан үп-харчы киириитэ элбиэхтээх диэн этэр.
Атын регион холобуругар
Икки сыллааҕыта «Саха сирэ» хаһыакка «Проктер энд Гэмбл» собуот ордук буортулаах үһү…» диэн төбөлөөх ыстатыйабар, Ил Түмэн дьокутааттара айдааннаах химия собуота киһи доруобуйатыгар, тулалыыр эйгэҕэ туох буортулааҕын уонна үтүө өрүттэрдээҕин билээри, Тульскай уобаластааҕы химическэй собуокка сырыыларын туһунан суруйбутум. Онно дьокутаат Виктор Федоров «Азот» Новомосковскай» ААУо олохтоох бүддьүөт дохуотун 80% химическэй собуоттан киирэрин итиэннэ «P&G Ново» (Проктер энд Гэмбл – Новомосковск) собуот экологияҕа ордук буортулааҕын туһунан олохтоохтор кэпсээбиттэрин бэлиэтээн эппитэ.
Шатскай күөл (водохранилище) үрдүгэр 1933 сыллаахха тутуллубут «Азот» Новомосковскай» ААУо минеральнай уоҕурдуулары оҥорон таһаарар «Еврохим» АХ састаабыгар киирэр. Билиҥҥи туругунан, собуот Россияҕа оҥоһуллар аммиак уонна азот уоҕурдуутун сүрүн оҥорон таһаарааччынан буолар. Собуот 400 гектар иэннээх сиргэ тайаан сытар, 3,5 тыһыынча үлэһиттээх. Сылга, ортотунан, 1,65 мөл. т аммиагы, 1,49 мөл. т карбамиды, 1,29 мөл. т аммиачнай тууһу (селитра), 0,34 мөл. т метанолу оҥорор кыамталаах. Экспорга күүскэ үлэлэһэр буолан, бородууксуйатын 70%-нын АХШ-ка, Великобританияҕа, Турцияҕа, Мексикаҕа, Польшаҕа, Словакияҕа уонна да атын дойдуларга батарар эбит. Оттон ЯТЭК бырайыагар төнүннэххэ, тутууга аныгы технологиялары туһанар былааннаахтар эбит. Хампаанньа холобур быһыытынан Новай Зеландияҕа баар собуоту аҕалар. Бу дойдугар сылга сүүһүнэн тыһыынча туонна метанолу оҥорон таһаараллар эбит. Ол эрээри чыҥха атын килиимэттээх дойдуну кытары биһиги өрөспүүбүлүкэбитин тэҥниир сыыһа дии саныыбын.
Салгыы экспертэр санааларын бэчээттибит:
Василий Охлопков,инженер-метролог:
— Метанол собуотун Өлүөнэ эбэбит кытылыгар тутары биир бэйэм олох утарабын. Тоҕо баччааҥҥа диэри ким даҕаны собуот тутуллуутун утаран санаатын аһаҕастык эппэтий? Чернобыль саахалын хас биирдии киһи өйдүүр. Ити эрэ буолбатах! Челябинскайга буолбут саахалы эмиэ умнарбыт табыллыбат. Аральскай муораҕа улахан экологическай саахал тахсыбыта. Урут ити эргин олорооччулар станция тутуутун утарбатахтарыттан сылтаан, тутуу баран, киһи өлүүлээх, тулалыыр эйгэҕэ улахан буортулаах саахаллар тахсыбыттара. Онон уһаппакка-кэҥэппэккэ, собуоту туттарбат туһугар үлэ ыытыахха наада. Тоҕо диэтэр, метанол диэн “мэтиилэбэй испиир”. Киһи доруобуйатыгар олус кутталлаах. Дьаат эрээри олус наадалаах сырье. Маннык собуоттар сайдыылаах дойдуларга эрэ бааллар. Бырайыак олоххо киирдэҕинэ, собуот тобохторун, кирдээх ууну ханна харайаллар диэн ыйытыы үөскээн тахсар…
Афанасий Егоров, “ЯТЭК” хампаанньа генеральнай дириэктэрин сүбэһитэ:
— Бырайыагы ырытыы саҥа таһымҥа таҕыста. Бу баараҕай суолталаах бырайыак. Ама, ким сайдыыга баҕарыа суоҕай? Ол эрээри, олорбуппут курдук олорон хаалыахпытын эмиэ сөп. Сиртэн хостонор туһалаах баайбытын хостуубут эрэ. Собуот бырайыагын тула улахан айдаан тахсан, дьон санаата икки аҥыы хайдан, биир сиргэ турар. Хамсааһын суох. Үгүспүт: “Метанол – дьаат!”, – дииртэн атын билбэт. Мин манна биири тоһоҕолоон этиэм этэ, айылҕа гааһа эмиэ дьаат. Эбиитин эстиэн сөп. Бензин – дьаат, шампунь – дьаат. Дьиҥэр, күн аайы бу дьааттары биһиги олохпутугар туһанабыт ээ. 2015 сыллаахха Амурскай уобаласка гааһы таҥастыыр собуоту тутуу саҕаламыта. Собуот Чайыҥда гааһыттан этаны, метанолы, гелийы уонна да атын химичэскэй бородуукталары оҥорон таһаарыахтаах. Нолуок харчыта, хамнас барыта амурдарга киириэхтээх.
Оттон балаһыанньаны “ЯТЭК” өттүттэн көрдөххө, бырайыагы үбүлүүр инвестордары кытта сөбүлээһии түһэрсиллибитэ. Бырайыак уопсай суумата миллиард доллартан тахса харчыга тэҥнэһэр. Үлүгэрдээх харчы. Дойдубутугар санкция биллэриллэн турар кэмигэр, итиччэ элбэх харчыны угар инвестордары булар олус уустук.
Андрей Панов, СӨ бырамыысыланнаһын уонна геологиятын миниистирэ:
— Өрөспүүбүлүкэҕэ инвестицияны киллэрэргэ биһиги үчүгэй төрүөт быһыытынан көрөбүт. Ол эрээри инвестордарга ирдэбил кытаанах. Холобур, бырайыак айылҕаҕа куһаҕан дьайыыны аҕалар буоллаҕына, собуот тутуллуутун бобуохпутун сөп. Нэһилиэнньэ ити бырайыагы утарар.
Иван Шамаев, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата:
— Өрөспүүбүлүкэбитигэр гаас саппааһа аҕыйаан турар кэмигэр метанол собуотун тутар барыһа суох. Эбиитин, билиҥҥи гаас магистральнай ситимнэрэ эргэрдилэр. Бөҕөргөтөргө, эбии ситимнэри тардарга, элбэх үп көрүллүөн наада. Гааһы хостооһуну икки төгүл элбэтэбит дииллэр. Оччоҕуна гааспыт саппааһа төһөҕө тиийиэ биллибэт. Иккиһинэн, ирбэт тоҥ үрдүгэр гаас собуота тутуллубут холобура суох. Норвегияҕа баар дииллэр. Ол собуот ирбэт тоҥ үрдүгэр турара чахчы буолбатах. Норвегия барыта ирбэт тоҥ үрдүгэр турбат. Тутар кыахтаахпыт дииллэр даҕаны, ирбэт тоҥ хамсыыр күүһүн кыайар матырыйаалы оҥоро иликтэр. Үсүһүнэн, тимир суолбут киирэ илигин таһынан хаачыстыбата лаппа мөлтөх. Метанолу систиэринэнэн тиэйиэхпит дииллэр. Баҕар “ЯТЭК” хампаанньаны үрдүк сыанаҕа атыылаары ити собуоту туттара сатыыллара буолуо диэн санаа эмиэ баар. Нууччалыы эттэххэ, “капитализациятын” үрдэтэллэр.
Анивера АКИМОВА, Николай ПОПОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru