Бэс ыйын 29-от ыйын 13 күннэригэр “Айыы кыһата” оскуола оҕолоро дириэктэр Лидия Шамаева салалтатынан Хакасияҕа, Тываҕа, Алтаайга экспедицияҕа сылдьаллар. Кинилэр Гаврил Ксенофонтов 1925-26 сс. өбүгэлэрбит олорбут сирдэринэн тэрийбит экспедициятын суолун батыһаллар.
Хакасияҕа Саха сирин дэлэгээссийэтин Аскызтааҕы лицей-интэринээт дириэктэрэ Е.Н. Арыштаев, “Улуг Хуртуях Тас” музей-заповедник үлэһитэ, ойуун Леонид Горбатов көрсөн, оҕолору спорткомплекска хоннорон, аһатан, ытыс үрдүгэр түһэрэн, илдьэ сырыттылар.
Оҕолор хакастар ыһыахтарыгар — Тун Байрам бырааһынньыктарыгар кыттан, оһуохайы, алгыһы, олоҥхону көрдөрөн, саха култууратын билиһиннэрдилэр. Салгыы Аскыз сэлиэнньэтигэр мемориальнай комплекска, мусуойга, аатырбыт Хуртуйах Тааска сырыттылар, лицей-интэринээккэ оҕолордуун көрүстүлэр. Маны тэҥэ оройуоннааҕы үөрэх управлениетын И.П. Кучугешеваны кытары көрсөн, төгүрүк остуолга кытыннылар.
Бу туһунан Лидия Петровна маннык кэпсээтэ:
—Бэҕэһээ олус толору, алтыһыынан баай күн буолла. Леонид Васильевич биһигини күнү быһа арыаллыы сырытта. Саамай дьиктитэ диэн, Гаврил Ксенофонтов 1925 сыллааҕы уруһуйунан сирдэтэн, ыйбыт сиригэр Аскыз станцияттан 2 биэрэстэлээх сиргэ хайа тэллэҕэр тиийэн, маарынныыр таастары көрдөөн буллубут, хаартыскаҕа түстүбүт. Биһигини дьикти иэйии кууста, долгуйдубут.
Онтон Аскызка бөһүөлэк лицейигэр сүрдээх тэрээһиннээх көрсүһүүгэ ыҥырыллан сырыттыбыт. Аскыз оройуонун үөрэҕириитин салалтатын начальнига Ирина Петровна солбуйааччылара, лицей оскуола дириэктэрэ, Хакасия тэлэбиидэнньэтэ үрдүк таһымнаахтык көрсүбүттэриттэн соһуйдубут.
Лицей үөрэнээччилэрэ мемориальнай комплекска экскурсияны тэрийдилэр. 20-с үйэ алдьархайы аҕалбыт сэриилэригэр, репрессияҕа түбэспит дьону үйэтитэр аһаҕас халлаан анныгар өйдөбүнньүк мемориальнай комплекс туһунан оҕолор наһаа үчүгэйдик кэпсээтилэр. Биһигини тэлэбиидэнньэ үлэһиттэрэ арыаллыы, хас хардыыбытын түһэрэ сырыттылар. Саха омугу суолталыылаан, үрдүк сололоохтору курдук көрсүбүттэриттэн долгуйдубут.
Төгүрүк остуолга төрөөбүт тыл, култуура тула 3 чааһы быһа сэргэх сэһэргэһии, санааны үллэстии буолла. Түмүгэр таһырдьа айыыларга сүгүрүйүү хамсаныыларыттан, ырыабытын-тойукпутун, олоҥхобутун, оһуокайбытын өрө көтөҕүллэн толорбуппутун сүрдээҕин астыннылар.
Саамай киэн туттар сирдэригэр — Хуртуйах Таас музей-комплексыгар сылдьан хакастар туомнарыгар, маастар-кылааска кыттыһан, оонньоон ылан, сэргэхсийдибит. Үлэ чааһын кэннэ хакастар ытыктыыр киһилэрэ, 115 омук тылын билэр Катанов музейыгар сылдьан элбэҕи биллибит.
Онон Хакасияҕа сырыыбыт олус таһаарыылаах, дириҥ ис хоһоонноох буолла. Хакасияҕа чахчы да истиҥ доҕордуу сыһыан үөскээтэ. Салгыы сайыннаран Саха сиригэр тиийиэхтэрин, араас бырайыакка бииргэ үлэлиэхтэрин баҕаралларын туһунан элбэхтик эттилэр.
Чинчийэр үлэ
Оҕолор экспедицияҕа саха уонна уруулуу омуктар култуураларын тэҥнээн көрөр, чинчийэр сыаллаах барбыттара. Түгэни мүлчү туппакка, киэһэ иллэҥ кэмнэригэр Леонид Васильевиһы тула олорон, чинчийэр тиэмэлэригэр сыһыаннаах ыйытыыларыгар толору хоруйу ыллылар, истиҥник кэпсэтэн астыннылар.
Киэһэ ахсын «Бэйэҕэ эргиллии” диэн күн устата тугу көрбүттэрин-билбиттэрин кэпсэтэллэр, санааларын атастаһаллар, түмүк оҥороллор. Бу күн маннык кэпсэтии нууччалыы тылынан буолла. Леонид Васильевич кэргэнэ Оксаналыын хойукка диэри оҕолор санааларын иһиттилэр, бэйэлэрин санааларын эттилэр. “Оҕолорбут нууччалыы бэркэ саҥараллар эбит” диэн экспедиция иккис салайааччыта, «Мандар Уус» култуура, духуобунас киинин дириэктэрэ Николай Егоров-Баайаҕыын хайҕаата.
Хакас, алтаай, саха ньургун уолаттара.
Хакастар Саха сирин туһунан олус интэриэһиргииллэр, кэлэ сылдьыахтарын баҕараллар. Бу курдук норуоттар доҕордоһууларын бу сырыы өссө төгүл бөҕөргөттө.
Оҕолор бу кэнниттэн Тываҕа, Алтайга тиийэн, экспедицияларын салгыахтара.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru