Суруктаах хайалар кистэлэҥнэрэ
Үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, сахалар урут суруктаахтара үһү. Саха төрдө буолбут Эллэй Боотур хоту күрээн кэлэригэр суруктааҕа, онтун дойдутугар хаалларбыт, биитэр аара кэлэн иһэн өрүскэ түһэрбит диэн буолар.
Өбүгэлэрбит суруктаах-бичиктээх этилэрэ диэн саха тылынан уус-уран айымньытыгар эмиэ үгүстүк ахтыллар. Билиҥҥи тылбытыгар-өспүтүгэр кытары ол туһунан өйдөбүллэр сөҥөн сылдьаллар. Ону бигэргэтэн, бүгүн тыл үөрэхтээхтэрэ, историктар, уһун сыллаах көрдүүр-чинчийэр үлэҕэ, кэлиҥҥи сыллардааҕы арыйыыларга олоҕуран, “Саха былыр-былыргыттан суруктаах-бичиктээх омук”, — диэн этэр кыахтаннылар. Ол биир туоһутунан анал уһуйуллууну ааспыт дьон – ойууттар, отоһуттар — өбүгэ кистэлэҥ суругунан хойуккааҥҥа диэри туттубуттара буолар. Ону Өлүөнэ кытылынааҕы очуостарга баар руна суруктар, ойуулар ыйаллар, руна бэлиэлэрдээх мал-сал, туттар тэрил сир-сир аайы тарҕаммыта кэрэһилиир.
Сахалар бэйэлэрэ суруктаахтара-бичиктээхтэрэ диэн санааны өссө 1895 сыллаахха Д.А. Клеменц этэн турар. Маннык түмүгү кини сахалар түүрдэртэн хааннаахтарынан итиэннэ Өлүөнэ орто сүнньүгэр суруктаах очуостар баалларыгар олоҕуран оҥорбута. Ааспыт үйэ 30-50-с сылларыгар Өлүөнэтээҕи суруктары анаан-минээн чинчийбит Г.В. Ксенофонтов, А.П.Окладников, И.И.Барашков, П.В.Попов эмиэ былыргы сахалар суруктаахтара диэн санааҕа кэлбиттэрэ. Кэлин А.И. Кривошапкин очуостарга баар суруктары таайан өйдөөн аахпыта уонна сахалар өбүгэлэрэ руна суруктаахтара диэн сабаҕалааһыны бигэргэппитэ.
Руна суруктар саха омук нуучча Өлүөнэҕэ кэлиэн иннинэ суруктааҕын, ол аата сайдыылаах норуот буоларын кэрэһилииллэр. Бу туһунан учуонай Герасим Левин бэйэтин кэмигэр суруйан турар.
Бэлиэтээн эттэххэ, Өлүөнэ кытылынааҕы очуостарга баар суруктар, ойуулар өбүгэлэрбит суруктаахтарын-бичиктээхтэрин кэрэһилииллэрин ааһан, сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан, бүтүн киһи аймах үөскээһинин историятын үөрэтиигэ саҥа арыйыыларга төрүт буолуохтарын сөп.
Гаврил Ксенофонтовтан саҕалаан
Саха сиригэр суруктаах хайалар баалларын үөрэхтээхтэр былыр-былыргыттан биллэллэрэ. Олору маҥнайгынан наукаҕа олоҕуран ырытан, сурукка киллэрбит, уруһуйдаан ылбыт киһинэн Гаврил Ксенофонтов буолар. Кини “Изображения на скалах Средней Лены” диэн үлэтин 1927 сыллаахха Улан Удэҕэ бэчээттэппитэ, ол билигин Гаврил Васильевич түмэлигэр хараллан сытар. Мин санаабар, ити Саха сиригэр соҕотох кинигэ быһыылаах.
Онно Гаврил Васильевич төрөөбүт улууһугар баар Эмэгэттээх, Мохсоҕоллоох хайаларын ойууларын туһунан сиһилии эридьиэстиир итиэннэ олору олохтоох дьон хайдах өйдүүрүн, ылынарын кэпсиир. Холобура, уоспаны утары охсуһуу, табалаах дьон сылгылаахтары кытта киирсиилэрэ диэн суруйуулара онно бааллар. Үчүгэйэ диэн, учуонай киһи хайаҕа баар ойуулары ымпыгар-чымпыгар тиийэ уруһуйдаан хаалларбытынан, биһиги кинилэр билиҥҥи туруктарын кытта тэҥнээн көрөр, төһө кээрэттибиттэрин быһаарар кыахтаахпыт.
Аны туран, сэрии сылларыгар бу тиэмэнэн кэлин биллиилээх учуонай буолбут Алексей Павлович Окладников дьарыктаммыта. Кини оччолорго биллэр ойуулары, суруктары ырыппыта. Ол гынан баран, сирдэрин ааттарыгар кыра алҕастардаах эбит этэ. Ити, баҕар, соруйан муннарыы да буолуон сөп. Итиэннэ, тоҕо эрэ, сорох үчүгэйкээн бэйэлээх ойуулары киллэрбэтэх, көтүппүт.
Оттон сэбиэскэй кэмҥэ манна археолог идэлээх, СГУ преподавателэ Николай Николаевич Кочмар ылсан үлэлэһэр. Кини хайаҕа баар ойуулар ис хоһооннорун эрэдьиэстии барбакка, хайдах баалларынан уруһуйдаан, калькалаан ылбыта. Кини үтүөтэ ити буолар. Николай Николаевич кэнниттэн хайа ойууларын сурук-бичик быһыытынан анаан-минээн үөрэтии суоҕун кэриэтэ этэ.
Алдьаныы баара харахха быраҕыллар
2000 сыллаахтан академик Никита Гаврилович Соломонов салалтатынан Ой орто оскуолатын иһинэн биһиги “Эллэйаада” экспедициябыт үлэтин саҕалыыр. Түмсүүбүт аата да этэринии, Гаврил Ксенофонтов научнай нэһилиэстибэтин салгыырдыы, археологиянан, палеонтологиянан уонна хайа суруктарынан дьарыктанабыт.
Никита Гаврилович үлэбит хайысхаларын торумнуурга хайа ойууларын үөрэтэр, туруктарын кэтээн көрөр соругу туруорбута. Оччолорго, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар, ойуулар бэйэлэринэн тураллара. Хаартыскалара биһиэхэ бааллар. Ол кэнниттэн 2005, 2010, 2016 сыллардаахха, аата түөрт төгүл төхтүрүйэн ыыппыт кэтээн көрүүбүт түмүгүнэн, хомойуох иһин, чуолаан кэнники биэс сыл иһигэр улахан хорумньу тахсыбытын быһаардыбыт, бигэргэтэбит да диэххэ сөп.
Киһи хараастар көстүүтэ
Ол биир төрүөтүнэн улууска туризм сайдыыта буолар диибит. Хаҥаласка туристары аҕалааччылар Өлүөнэ очуостарынан эрэ муҥурдаммакка, айан суолун кытыытыгар баар суруктаах хайаларга эмиэ сырытыннарар буоллулар. Ити түҥ былыргы суруктарга мөкү содулланна. Икки атахтаах барахсан билэр-көрөр баҕата хара баһаам буоллаҕа: былыргы дьон туох кыраасканы туттубуттарын, төһө халыҥнаахтык соппуттарын тыҥыраҕынан тырыыппайдаан быһаардаҕына, ол аттыгар аатын-суолун ыйан хааллардаҕына эрэ санаата туолар быһыылаах. Оннук сүүһүнэн киһи таарыйыытыттан ойууларбыт көрдөрбүтүнэн өһөн бардылар. Холобура, ити Эмэгэттээх хайаҕа баар эмэгэт ойуута харахпытыгар сүтэн эрэр.
Олох хаамыытынан сайдыы барара манна эмиэ төттөрү дьайыыланна. Ол курдук, кэнники икки сылга пульверизаторынан туһанааччы үксээн эрэр. Урут, 50-с сылларга, кэлэн барбыттарын сэмэйдик харандааһынан бэлиэтиир эбит буоллахтара (итинник дьаллык былыр-былыргыттан киһи уйан өттө быһыылаах), аныгы дьон ааттарын, ыраахтан көһүннүн диэн буолуо, куоталаһа-куоталаһа бүтүн арсыын үрдүктээҕинэн адаарытар буоллулар.
Алдьатыылаах карьер
Аны туран бу чугаһынан Покровскайдааҕы базальт собуотун тааһы хостуур карьера баар. Онно сөп буола-буола дэлби тэптэриилэр ыытыллаллар. Испиэскэ тааһа, бэйэҕит билэҕит, сымнаҕас боруода, онон бырамыысыланнас алдьатыылаах дьайыытыттан археологическай суолталаах хайалар туруктара мөлтөөн, кэбирээн турар, олохторо хамсаатаҕына, сууллан да хаалыахтарын сөп.
Манна, археологтары буруйдууллар, тоҕо көмүскэспэккит дииллэр. Оттон ити кинилэр тустаах үлэлэрэ буолбатах – атын эйгэ, наука дьоно буоллахтара. Арай федеральнай суолталаах өйдөбүнньүктэр испииһэктэригэр киирбиттэри араҥаччылыыр эбээһинэстээхтэр. Манна карьер аһалларын саҕана улуус баһылыгын кытта кэпсэтэ сылдьыбытым, тоҕо көҥүллээтигит диэн. Онно археологтартан туох да бобор докумуон суох диэбитэ. Анарааҥылар туран, хайдах билбэттэрий, кинигэҕэ ыйыллыбыт өйдөбүнньүккэ киирэр дииллэр. Хомойуох иһин, оннук сокуон суох… Онон икки өттүттэн өйдөспөт буолууттан маннык балаһыанньа үөскээтэ.
Скандинавиялар холобурдарынан
Итинник омсолоох көстүү тэнийиитин бохсор инниттэн, туристарга анаан, скандинавиялар холобурдарынан, хайаларга баар ойуулар, суруктар куоппуйаларын оҥоруохха, дьон сөбүлээн сылдьар, тоҕуоруһар сиригэр туруоруохха диэн этиилээхпин. Туризмы тэрийээччилэргэ сорук туруоран, кинилэр нолуокка киллэрэр үптэринэн ол куоппуйалары оҥорторуохха. Омук дойдуларыгар итинник дьаһаммыттара ыраатта, уруккуттан киэҥник туһаныллар.
Эмиэ ол Скандинавияҕа былыргы суруктара, ойуулара ханна баарын эппэттэр, чып кистэлэҥҥэ туталлар. Чинчийээччилэр, үөрэтээччилэр эрэ билэллэр. Оттон Испанияҕа баар аатырбыт Альтамира аттыгар эйигин тыыннарыахтара да суоҕа. Аны онно дьону сырытыннарбаттар, бүтүннүүтэ сабыллан турар. Ол чугаһыгар хайа хаспаҕын үтүгүннэрэн оҥорбуттар, истиэнэтигэр култуура өйдөбүнньүктэрэ буолар ойуулары үүт-маас уруһуйдаабыттар. Туристар халҕаһалара, этэргэ дылы, субуллан олорор…
“Киэн туттубаккыт, харыстаабаккыт”
Новосибирскай учуонайдара биһигини мөҕөллөр: эһиги суруктаргыт түҥ былыргылар, цивилизация (манан кэлэн ааспыт дьон Америка цивилизациятын олохтообуттара!) төрдүгэр олороргутунан киэн туттубаккыт уонна харыстаабаккыт диэн. Кырдьыга, кэлиҥҥи сүүрбэ сыл устатыгар хайаларбыт суруктарын-бичиктэрин чинчийэ, үөрэтэ сылдьар биир да учуонайы, Германияттан, Скандинавияттан дуу, Новосибирскайтан, Москваттан дуу, көрө иликпин. Саҥа тахсар үлэлэр бары урут тахсыбыт кинигэлэргэ олоҕуран суруллаллар, саҥа арыйыы диэн суох. Онон манна биһиэхэ туох баарын бэйэбит да ситэ билбэппит.
Эксперт санаата
Санаабытын холбуоҕуҥ
Евгений Горохов, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Сурук-бичик түмэлин сүрүн исписэлииһэ:
— Былырыын сайын Хотугулуу-Илиҥҥи университет Сурук-бичик түмэлин үлэһиттэрэ уонна тыл, култуура институтун устудьуоннара икки нэдиэлэ устата Өлүөнэ, Сиинэ устун уста сылдьан былыргы сахалар суруктарын көрдөөбүппүт. Ол сылдьан көрдөххө, соһонон уонна тааска тырыыппайдаан түһэриллибит суруктар, ойуулар биллэ аҕыйаабыттара харахха быраҕыллар буолбут. Сүүһүнэн сыллар усталарыгар ардахха-хаарга тулуһан баран, билигин кэлэн харахпыт далыгар имниин сүтүүлэрэ күннээҕинэн олорорбутун, култуурабыт таһыма үөтэлээбэтин көрдөрөр.
Онон инникитин норуоппут историятын кытта быстыспат ситимнээх Өлүөнэтээҕи суруктары чөлүнэн хаалларарга култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департамены кытта кыттыһан утумнаах үлэни ыытарбыт эрэйиллэр.
Түмэл үлэһиттэрэ өбүгэлэрбит бэйэлэрэ суруктаахтарын-бичиктээхтэрин наукаҕа олоҕуран дакаастааһыҥҥа биир сүрүн төрүтүнэн буолар Өлүөнэтээҕи суруктары араҥаччылааһыҥҥа Саха сирин олохтоохторун биир санаанан турунарга ыҥырабыт.
Түҥ былыргы ойуулар
Николай Черосов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департаменын салайааччытын солбуйааччы:
— Саха сиригэр Өлүөхүмэ, Алдан, Өлөөн уонна Өлүөнэ өрүстэр кытылларынан 200-чэкэ суруктаах сир баар. Олортон саамай былыргылара — былыргы палеолит саҕанааҕы, ол эбэтэр быһа холоон, 12 тыһыынча сыл анараа өттүнээҕи уруһуй Алдаҥҥа баар. Уоннааҕылар үксүлэрэ неолит — 5-6 тыһыынча сыллааҕылар, боруонса, тимир үйэтинээҕи — 1,5-2 тыһыынча сыллааҕылар.
Биһиги департамеммыт былырыын күһүн тэриллибитэ, онон хайалар суруктарын, ойууларын учуокка ылыыга саҥа ылсан эрэбит диэххэ сөп. Салгыы, култуура эбийиэктэрин докумуоннаан, култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин биир кэлим судаарыстыбаннай реестрдэригэр киллэриэхпит. Ити, биллэн турар, элбэх үлэни эрэйэр.
Аҥаардас Хаҥалас улууһун сиригэр-уотугар 50-ча соһонон уруһуйдаммыт ойуулар, руна суруктар үөрэтиллибиттэрэ биллэр. Онон бу сайын Хотугулуу-Илиҥҥи университеты кытта олору докумуоннааһыҥҥа кыттыгас экспедиция тэрийэр былааннаахпыт.
Реестргэ баар култуура өйдөбүнньүктэрэ судаарыстыбанан араҥаччыланаллар. Олору алдьатар, марайдыыр дьон тутулуннахтарына, сокуон иннигэр эппиэттииллэр. Ол эрээри хас эбийиэк аайы харабыл туруорар кыаллыбата чахчы. Онон дьон бэйэтэ манна биири өйдүөхтээх: бу түҥ былыргы ойуулары төһө кыалларынан кэнэҕэски көлүөнэлэргэ чөлүнэн хаалларарга бука бары кыһаллыахтаахпыт.
Роман ПОПОВ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru