Билиҥҥи туругунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүнэн 174 чөл олохтоох нэһилиэк баар. Ити нэһилиэктэргэ уопсастыбаннас көҕүлээн, арыгы атыытын боборго Ил Түмэҥҥэ быһаарыныы ыллаттараллар. Биһиги кэтээн көрөрбүтүнэн, балартан 5 % нэһилиэк дьонун олоҕо-дьаһаҕа харахха быраҕыллар курдук, биллэ-көстө тупсубут. 15%-ра ситиһиилээх, арыгы атыытыттан аккаастаммыт нэһилиэктэртэн үөрэнэн, чөл олоҕу тарҕатыыга бастакы хардыыны оҥороллор, онтон сиэттэрэн, сайдыы баран иһэр. 80 %-ра кэнники 1-2 сылга быһаарыныы ылыммыттар уонна үлэлэрэ саҥа саҕаланан эрэр.
Сорохтор арыгыттан аккаастаммыт нэһилиэк буолан баран, олох даҕаны чөл олохтоох буолбатах диэн этэр түгэннэрэ бааллар. Кистэл буолбатах, ити баар суол. Нэһилиэк чөл олохтоох диэн биллэрилиннэ да, нэһилиэнньэ бүүс-бүтүннүү ылла да, бары арыгыттан, табахтан аккаастанар кыахтара суох. Оннук буоларын туһугар, бастатан туран, нэһилиэнньэ бэйэтэ, олохтоох дьаһалта, участковай, оскуола, уһуйаан бары бииргэ үлэлэһиэхтээхтэр.
Нэһилиэк дьиҥнээхтии чөл олохтоох буоларын туһугар улахан үлэ барыахтаах. Бастатан туран, уһуйааннарга оҕолор кыра эрдэхтэриттэн арыгы, табах, наркотик доруобуйаҕа буортутун, содулун туһунан кэпсиэхтээхтэр, оҕоҕо кыратыттан кытаанах өйдөбүл киириэхтээх. Онтон оскуола оҕолоругар чөл олох уруоктар баар буолуохтаахтар. Оҕолор физкультуранан утумнаахтык дьарыктаныахтаахтар.
Ити уһуйаан, оскуола үлэтэ барыта оҕо төрөппүттэрэ иһэр, табахтыыр буоллахтарына, сарбыллар. Тоҕо диэтэххэ, оҕо төрөппүт холобуругар улаатар, кинилэри көрөн үөрэнэр. Аны туран, чөл олохтоох нэһилиэк баһылыга бэйэтэ ону тутуспат буоллаҕына, олох даҕаны үлэ саҕаланыытыттан сымыйа буолан тахсар. Ол иһин нэһилиэк чөл олохтоох буолуон баҕарар буоллаҕына, бастаан үчүгэйдик толкуйданыахтаах, үлэтин былаанныахтаах, ситиһиилээх нэһилиэктэртэн уопут ылыныахтаах. Былаан оҥостон, хас эрэ сылынан туох түмүгү ылыахтаахтара чопчу буолуохтаах. Аатыгар эрэ быһаарыныы ылынар төрдүттэн сыыһа. Онтон дьиҥнээх сайдыы барарыгар 13-20 сыл наада.
Онон тулалыыр эйгэҕин уларытыаххын баҕарар буоллаххына – аан бастаан бэйэҥ уларыйыахтааххын!
Матвей Лыткин,
СӨ Арыгы ырыынагын сүрүннүүр управление салайааччыта.