2015 сылтан саҕалаан арыгыны утары үлэ көдьүүстээхтик барда диэтэхпинэ, сыыспатым булуо. Кэнники 7 сылга, статистика туоһулуурунан, арыгылаан баран буруйу оҥоруу 6 %, арыгыттан сылтаан ыалдьыы 1,5 төгүл, өлүү 20,2 % кыччаабыттар. Ону тэҥэ СӨ үрдүнэн 177 чөл олохтоох нэһилиэк баар. Ити барыта биһиги норуоппут арыгы иһиитин утарарын, чөл олоҕу тутуһарын мэктиэлиир.
Аан дойду сайдыылаах дойдуларын холобура көрдөрөрүнэн, арыгыны утары үлэҕэ сүрүн өрүтүнэн нэһилиэнньэҕэ арыгы буортутун туһунан өйдөтөр-үөрэтэр үлэ буолар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ити үлэ балачча барар эрээри, манна төрөппүт бэйэтин холобурунан иитэрэ олус суолталаах. Кистэл буолбатах, сааһырбыт дьон, төрөппүттэр: «Ыччаты кытта үлэлээҥ, биһигини тыытымаҥ!» диэн саҥаралларын олох сыыһа дии саныыбын. Төттөрүтүн, биһиги бэйэбит ыччакка үтүө холобур буолуохтаахпыт.
Ыытыллар үлэни, норуокка этэллэринэн, «туочукалар», пиибэни атыылыыр кафелар алдьаталлар. «Туочукалары» сабарга нэһилиэнньэ, участковай, нэһилиэк, куорат, улуус дьаһалтата миэcтэтигэр күүстээхтик үлэлэһиэхтээхтэр. Бары бииргэ эрэ туруорсан үлэлэстэхтэринэ, ити көстүүнү хотуохха сөп. Аҥардас уорган, эбэтэр нэһилиэнньэ эмиэ кыһаммат буоллаҕына, «туочукалар» туран эрэ сабыллыа суохтара.
Пиибэни атыылыыр кафелар кэлиҥҥи бириэмэҕэ, хомойуох иһин, элбээтилэр. Тоҕо диэтэххэ, федеральнай сокуонунан субъектар болумуочуйалара тохтоон турар, онон кафеҕа пиибэни атыылыахха сөп, бириэмэтэ эмиэ хааччахтаммат. Билигин Судаарыстыбаннай Дуумаҕа элбэх субъектартан сокуоҥҥа уларытыы киллэриэххэ диэн этиилэр оҥоһулла тураллар.
Биһиги хаһан сокуон уларыйарын кэтээбэккэ, ыал эһэлэрэ, эбэлэрэ, ийэлэрэ, аҕалара, убайдара, бырааттара, эдьиийдэрэ, балыстара бары бииргэ норуоппут инники дьылҕатын туруулаһан туран көмүскүөхтээхпит. Холобур, «туочукалартан” арыгы атыылаһар киһи ахсаана аҕыйаатаҕына, бэрт сотору кэминэн ол “туочука” сабылларга эрэ күһэллэр.
Түмүкпэр, арыгыны утары үлэҕэ хас биирдии саха турунуохтаах. Биһиги улахан норуоттар быыстарыгар симэлийбэт суолбут биир эрэ — чөл туруктаах үлэ, үөрэх, сайдыы, сомоҕолоһуу!
Арыгы дьаат – дьааты атыылаһыма, инникигин сарбыныма!
Матвей ЛЫТКИН,
Арыгы ырыынагын сүрүннүүр управление салайааччыта.