«Арыгы – дьаат»: Матвей Лыткин тус рубриката
СӨ Арыгы атыытын хонтуруоллааһыҥҥа, лицензиялааһыҥҥа управлениетын сүрүн сыала-соруга нэһилиэнньэҕэ чөл олоҕу тарҕатыы буолар. Үлэбинэн араас улуустарга, нэһилиэктэргэ айанныыбын, онно сылдьан элбэх дьону кытта алтыһабын. Былырыын управлениебытыгар биир дьахтар кэлэн бэйэтин олоҕун туһунан кэпсээбитэ.
«Мин 1959 сыллаахха төрөөбүтүм. Ийэм сибээс үлэһитэ, аҕам тутуу үлэһитэ этилэр. Аҕабыт наһаа элбэхтик арыгылыыр, үлэтиттэн куруук итирик кэлэн айдаарар, иһити-хомуоһу алдьатар, сүгүн олордубат этэ. Биһиги оҕолор ийэбитин кытта таһынааҕы ыалларга күрээн тахсан, онно олорор этибит. Ийэбит хас сырыы аайы аҕабытын бырастыы гынара. Аҕам биэнсийэҕэ тахсан баран, куолайыгар искэн тахсан, ыалдьан өлбүтэ. «Хаһан да арыгыны иһиэм суоҕа”, — дии саныыр этим. Онтон улаатан баран, үлэлии киирбиппэр, уопсай дьиэҕэ хос биэрбиттэрэ.
Дьиэ олохтоохторо бары арыгылыыр этилэр. Ол саҕана мин наһаа кыбыстанньаҥ, саҥата суох кыыс оҕо этим. Бээтинсэҕэ, дискотека буолар күнүгэр кыра-кыралаан иһэр буолбутум. Оннук сылдьан кэргэнэ суох оҕоломмутум. Төрөөн баран, биир эр киһини кытта билсиспитим, кини эмиэ арыгылыыр этэ. Дьон бары миэхэ: «Оҕолоох сылдьаҥҥын, кими көрсүөххүнүй? Киниэхэ кэргэн таҕыс», — диэбиттэрэ. Кэргэн тахсан баран, улууска көһөн барбыппыт. Онно күн аайы арыгылыыр этэ, үлэҕэ киирбэтэҕэ, иккис оҕом 1 ыйын туолбутугар, киниттэн барбытым, дьиэбэр төннүбүтүм. Онно билигин олорор кэргэммин кытта көрсүбүтүм. Киниттэн үһүс оҕобун төрөөбүтүм. Үһүс кэргэним эмиэ иһэр этэ, бастаан бырааһынньыктарга эрэ, онтон күн аайы дьиэҕэ таах олорон иһэр буолбута. Оннук сылдьан, доруобуйам мөлтөөбүтэ, үлэҕэ ким да ылбат этэ. Онтон сылтаан мин эмиэ иһэн барбытым.
Орто уолум 14 сааһыттан иһэр буолбута. Билигин кини 35 саастаах, хас күн аайы иһэр. Кини иһэригэр бэйэбин буруйданабын, сатаан ииппэтэхпиттэн хараастабын. Ол уолум кэргэн ылбыта, олус кыраһыабай кыыс этэ. Аны иккиэн арыгылыыр буолбуттара. Икки оҕоломмуттара да, саастарыгар тиийбэккэ өлбүттэрэ. Кийиитим бэйэтигэр тиийинэн өлбүтэ. Ити кэнниттэн мин чөл олох туһунан ыстатыйалары ааҕар, видеолары көрөр буолбутум, хайдах арыгыттан арахсыахха сөбүн көрдөөбүтүм. Карл Георгиевич лекциятыгар сылдьан, олоххо көрүүм уларыйбыта, киниэхэ наһаа махтанабын.
Билигин арыгы испэтэҕим 4 сыл буолла. Доруобуйабын чэбдигирдэбин, арыгыны бырахпыппыттан наһаа дьоллонобун. Эрдэ аккаастамматахпыттан кэмсинэбин. Кыра уолбун кытта Дьокуускайга олоробут, 22 саастаах, арыгылаабат, табахтаабат, кининэн киэн туттабын. Миэхэ чөл олох туһунан видеолары көрдөрөр, миигин өйүүр. Улахан уолум уонна кэргэним улууска бааллар, иккиэн иһэллэр. Арыгыттан аккаастаныҥ дии сатыыбын да, истибэттэр. Инникитин дьиэ кэргэммит хайдах олохтонорун билбэппин эрээри, үүнэр көлүөнэбит арыгыттан аккаастанан, чөл олоҕу өрө тутан, олохпут сырдыа, киэркэйиэ, чэчириэ дии саныыбын. Онон, бэйэм саастыылаахтарбар этиэхпин баҕарабын, арыгыттан аккаастанар хаһан да хойут буолбатах. Инникигэ эрэллээх, чөл туруктаах буолартан ордук туох да суох».
Күндү ааҕааччым, бу олох кырдьыгын ааҕан бараҥҥыт, арыгы дьаат буоларын өйдүөххүт диэн эрэнэбин.
Матвей Лыткин, СӨ Арыгы атыытын хонтуруоллааһыҥҥа, лицензиялааһыҥҥа управлениетын салайааччы.