Соторутааҕыта Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр «Саха Ас» («Якутская кухня») регионнааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ регистрацияланна. Тэрилтэ үлэтин сүрүн соругунан хотугу сир норуоттарын аһылыгар илдьэ кэлбит үгэстэрин харыстааһын, киэҥник тарҕатыы уонна туһаныы буолуоҕа.
Санатар буоллахха, маннык хабааннаах үлэлээх ассоциация 1990-с сылларга баар буола сылдьыбыта. Ол гынан баран, араас хамсааһыннар тахсаннар, кэккэ учредителлэр уурайаннар уо.д.а. төрүөттэринэн ассоциация үлэтин тохтоппута. edersaas.ru
«Билигин Сахабыт сиригэр идэтийбит асчыттар, энтузиаст дьон баар буоланнар, саха аһа балайда дэлэйдэ, өрөспүүбүлүкэ да таһыгар биллэр-көстөр буолла», – диэн бигэтик этиэххэ сөбүн курдук саныыбыт. Ол эрээри, бэрт соторутааҕыта Орджоникидзе уулуссатын уонна Ленин болуоссатын килбэйэр кииннэригэр бурят уонна узбек омуктар куукуналара баар буола түспүтүн соһуйа көрдүм. Тоҕо эрэ саха куукуната буолбатах, омуктар гиэннэрэ эбээт! Ол аата саха куукуната куораппытыгар киэҥник дэлэйдэ диир өссө да эрдэ дуо?
Аны туран, саха аһылыгын ис куукунатын билэр дьону кытары кэпсэттэххэ, арыый атын хартыына тахсан кэлэр эбит. Ол туһунан уонна саҥа аһыллыбыт уопсастыбаннай тэрилтэ туһунан бүгүн биһиэхэ саха аһын сайыннара, омук сиригэр тиийэ тарҕатан үлэлии-хамсыы сылдьар Иннокентий Тарбаахап уонна Светлана Львова кэпсииллэр.
Гастрономическай каарта баар буолуохтаах
Светлана Львова, «Саха Ас» регионнааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ толорооччу дириэктэрэ, суруналыыс:
– Кэнники сылларга Иннокентий Иннокентьевичтыын омук сирдэригэр араас фестивалларга, семинардарга элбэхтик кыттабыт. Ол сылдьан көрдөхпүтүнэ, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бары аһылык эйгэтигэр бэйэлэрэ уопсастыбалаахтар, тэрилтэлээхтэр, ассоциациялаахтар. Араас ааттаахтар. Ол гынан баран, сүнньэ биир – төрүт аһылыгы күн бүгүҥҥэ диэри харыстаан илдьэ сылдьыы, сөргүтүү, киэҥ араҥаҕа тарҕатыы. Итинник түмсүүлэри тумус туттар, аатырбыт-сураҕырбыт асчыттара салайаллар. Онон, биһиэхэ Иннокентий Тарбаахап салайааччы буолбута сөптөөх. Кини аптарытыатынан, билиитинэн-көрүүтүнэн (бастатан туран, биир идэлээхтэригэр) элбэҕи көмөлөһүө, өйөбүл буолуо дии саныыбын.
Саха сирэ сахалыы ас-үөл өттүнэн бэйэтэ «гастрономическай сирэйэ» суох. Онон, Арассыыйа ис туризмын сайыннара сатыырынан сибээстээн, биир кэлим гастрономическай каартаны оҥорор соругу туруорунар. Туристар атын сирдэргэ сынньана кэллэхтэринэ, харчыларын 30 бырыһыанын кафеларга, эрэстэрээннэргэ уо.д.а. уопсастыбаннай миэстэлэргэ аһыылларыгар тутталлар. Онон, хас биирдии регион бэйэтин каартатын оҥоруохтаах. Ол каартаҕа кинилэр туристары ханнык эрэстэрээннэргэ, кафеларга аһатыахтарын, туох ураты куукунаны көрдөрүөхтэрин, ханнык аһылыгы амсатан соһутуохтарын сөбө сиһилии ыйыллыахтаах. Регионнар каарталарын барыларын холбоон, Арассыыйа биир кэлим гастрономическай каартата оҥоһуллуохтаах. Саха сирэ эмиэ бу каартаҕа ураты миэстэни ылыахтаах. Онно билигин ситэ бэлэмэ суохпут. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэбитигэр сахалыы ааттаах эрэстэрээннэр бааллар. Ол гынан баран, үгүстэрэ – Европа уонна Азия куукуналара. Дьоҕус бизнес өттүн көрөр буоллахха, түргэнник аһатар кафелар ахсааннарыгар Орто Азия куукуната баһыйар.
Онон ыалдьыттар биһиэхэ көтөн кэллэхтэринэ, ураты култууралаах, өбүгэлэриттэн илдьэ кэлбит астаах-үөллээх саха норуота олорор өрөспүүбүлүкэтигэр кэллим диэн өйдүү охсубат.
Иннокентий Тарбаахап, «Тыгын Дархан» эрэстэрээн инженер-технолога, Арассыыйа маастар-асчыта, РФ эргиэнин үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:
– Ол иһин, ыалдьыттарга, бастатан туран, бэйэбит төрүт аспытын көрдөрүөхтээхпит, кэпсиэхтээхпит. Сөмөлүөттэн түһээт, аэропортан саҕалаан, саха астаах кафелара баар буолуохтаахтар. Сахаларга түргэнник астанар уонна наһаа тотоойу астар суох буолбатахтар. Баахыланы, күөрчэҕи, араас начыыҥкалаах бурдук астарын оҥоруохха сөп. Холобур, хатарба диэн түргэнник буһарыллар лэппиэскэлээхпит. Ити хатарбаҕа, лаваш курдук, араас начыынканы уган астыахпытын сөп.
Онон, иннибитигэр наһаа улахан үлэ күүтэр. Дьоҕус бизнеһи кытары үлэлиэхпитин, улуустарга муниципальнай тэриллиилэр өйүөхтэрин наада. Тоҕо диэтэххэ, туристар улуустарга барар түбэлтэлэригэр, суол кытыыларыгар турар кафелар эмиэ бэйэлэрин астарын арааһын, хаачыстыбатын, тас көстүүтүн көрүнүөхтээхтэр.
Технология, ол иһигэр туттуллар иһит-хомуос, сыл аайы уларыйа турар. Аны билигин аһы минньигэстик астаан баран, остуолга хайдах уурарга улахан болҕомто ууруллар. Билигин туой, мас иһиттэр – барыта айылҕа матырыйаалыттан оҥоһуллубут иһиттэргэ бэриллэр буолла. Сорох эрэстэрээннэргэ сакаастаабыт астарын судургутук бөскөччү ууран биэрэри дьон сөбүлээбэт. Араастаан киэргэтиллибит ас аһыыр баҕаны да көбүтэр буоллаҕа. Сервировка эмиэ күннэтэ уларыйар. Ону барытын сүһэн да ылбатарбыт, бэйэбитигэр сөп түбэһэри туһаныахтаахпыт.
Бастакы саҕалааһыннар
Светлана Львова:
– Өссө биир үөрүүлээх сонуннаахпыт – Үүнэр көлүөнэ фондатыттан Грант ыллыбыт. Грант сүрүн сыалынан-соругунан оҕолору, ыччаты үөрэтии буолар. Онон, биһиги үлэбитин оскуола оҕолорун уонна устудьуоннары үөрэтииттэн саҕалаатыбыт. Үлэбит чэрчитинэн бырайыак суруйан, бастакы тэрээһиммит Томпо улууһун Хаандыгатыгар ыытылынна. Инникитин хас улуус аайы ыытарга былаанныыбыт.
Билигин дуальнай оскуолалар бааллар. Дуальнай оскуолаҕа дьарыктаммыт оҕо оскуоланы бүтэрэригэр оробуочай (суоппар, сварщик, асчыт уо.д.а.) идэтин баһылаан тахсар. Холобур, Хаандыга орто оскуолатыгар эдэр ыччат асчыт идэтигэр үөрэммитин туоһулуур докумуоннаах бүтэрэр. Кинилэри урут «Тамерлан» эрэстэрээҥҥэ үлэлээбит Людмила Кармадонова үөрэтэр. Биһиги кинилэргэ тиийэммит маастар-кылаас көрдөрдүбүт, лиэксийэ аахтыбыт, теоретическай сорудах биэрдибит. Биһигини кытары эргиэн-экономика колледжын преподавателэ Екатерина Егорова барсан, теорияны үөрэттэ. Оттон Иннокентий Иннокентьевич быраактыканы биэрдэ.
Ити үөрэх түмүгүнэн улууска 18 киһи бэйэтин разрядын үрдэттэ. Биллэрин курдук, разряд үрдээһинэ хамнаска быһаччы сабыдыаллыыр уонна эдэр киһи идэлээх үлэһит быһыытынан сыаналанарыгар, дуоһунаһа үрдээн иһэригэр туһалаах.
Дуальнай оскуолабытыгар 5 киһи 3-с разряды ылла. Бу ыччаттан ким эрэ оскуола кэнниттэн үөрэххэ киирбэккэ да хааллаҕына, асчыт идэтигэр уһуйуллубут докумуоннаах, разрядтаах, тута үлэҕэ ылыллар кыаҕа улахан. Иккиһинэн, мин санаабар, кинилэр Иннокентий Тарбаахап курдук маастарга уһуйуллубуттарын умнуохтара суоҕа..
«Биһиги тэрилтэбитигэр киириҥ»
«Саха Ас» тэрилтэ баар буолла. Саха аһын оҥорон таһаарааччылары уонна ас эйгэтигэр үлэлиир урбаанньыттары, биирдиилээн асчыттары саҥа хамсааһыҥҥа холбоһорго ыҥыраллар. Саҥа хамсааһыҥҥа кыттыспыт дьоҥҥо, бастатан туран, ас менютун оҥорорго, калькуляцияны ааҕарга уо.д.а. үөрэтиэхтэрэ, элбэх маастар-кылааһы ыытыахтара.
Уопсастыбаннай тэрилтэ инники былааныгар сөп буола-буола омук сирдэриттэн асчыттары аҕалан, кинилэр үөрүйэхтэрин атастаһыы киирэр. Кылаабынайа, эдэр ыччат биир сиргэ олорон хаалбакка, саха аһын тарҕатарга, киэҥник туһанарга, бэйэ тэрилтэтин тэринэргэ ылсыан наада. Манна даҕатан эттэххэ, Иннокентий Тарбаахап асчыт идэлээх ыччаттары түмэн, Кытайга, Италияҕа, Сицилияҕа, Японияҕа, Францияҕа баран үөрэнэн кэлбиттэрэ. Итинник үөрэхтэр эдэр ыччаттарга төһөлөөх туһалаахтарын, кэскиллээхтэрин өйдүөххэ наада.
Иннокентий Тарбаахап:
– Уопсастыбаннай тэрилтэбит саҥа тэрилиннэр да, инники былааммыт элбэх.
Тоҕо диэтэххэ, сүҥкэн үлэ ыытылыннаҕына эрэ, биһиги аспыт дэлэччи-хоточчу тардыллан, дьону-сэргэни бэйэбитигэр тардыахпыт. Онно орто сүһүөх профессиональнай үөрэхтээһин устудьуоннарын тирэх оҥостуохтаахпыт. Оскуолаҕа кыра эрдэхтэриттэн бэйэбит аспытын таптыырга, сатаан астыырга үөрэтиэхтээхпит. Оҕолор дьоҕурдарын, иҥэриммит билиилэрин салгыы сайыннаралларын ситиһиэхтээхпит. Киһи олорорун тухары үөрэнэр. Саха аһа туспа буочардааҕын, ураты суоллааҕын көрдөрүөхтээхпит. Холобур, мин билэрбинэн, урут Ньурба остолобуойугар минньигэс кымыһы ыймахтыы, Намҥа күөрчэх, ыһаарыламмыт собо сии кэлэллэрэ. Итинник биир суолу да тутуһан, тэрилтэ аатын ааттатыахха, сураҕырдыахха, дьону тардыахха сөп.
Биһиги омук сирдэригэр тэрийэр үөрэхтэрбитигэр чааһынай кафелар, остолобуойдар бэйэлэрин асчыттарын ыытан үөрэттэриэхтэрин баҕарабын. Чааһынайдар судургута суох усулуобуйаҕа үлэлииллэр. Кинилэргэ бырабыыталыстыба саатар дотация көрөрө буоллар диэн баҕалаахпын. Кинилэр бу биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбитигэр киирэн, бэйэлэрин бырааптарын туруорсалларыгар, сөптөөх суолу тобулалларыгар, саҥаттан-саҥа хайысханан үлэлииллэригэр баҕарабыт. Омук сирдэрин көрдөххө, элбэх остолобуой, кафе дотациянан үлэлиир эбит.
Киһиэхэ саамай кылаабынайа доруобуйа буоларын өйдөөн уонна төрүт сырьебутун туһанар наадаттан, олохтоох аһы-үөлү оҥорооччулары кытта тэҥҥэ үлэлиэхпитин наада. Тыа сиригэр оҥорон таһаарааччылары кытта биир санаанан салайтаран, араас аһы астыыр, дэлэтэр соруктаахпыт.
Саҥа тэрилтэбит кэҥиирин туһугар бэйэм мунньуммут уопуппун, өйбүн-санаабын ууран туран үлэлиир санаалаахпын. Далааһыммыт киэҥ – бүтүн Саха сирин хабыахпытын наада. Онон улуустарга салаалары тэрийиэхпит.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru