Саҥа дьыл саҕана Ыт сыла үүннэ диэн эҕэрдэлэспиппит эрээри, Илиҥҥи халандаарынан, Араҕас Ыт сыла олунньу 16 күнүттэн (чуолкайдаатахха, Дьокуускай бириэмэтинэн түүн 12 чаас 13 мүнүүтэттэн) саҕаланар. Илиҥҥи Саҥа дьыл халлааҥҥа Ый үүнүүтүнэн, даатата сыл аайы уларыйа сылдьар. Кыһыҥҥы күн туруутун (ахсынньы 22 күнүгэр) кэнниттэн иккис Ый үүнэр кэмигэр сөп түбэһэр.
Бу Азия дойдуларыгар саамай суолталаах уонна уһун бырааһынньык. Кытайдар Ый уонна Күн хаамыытынан ааҕыллар бэйэлэрэ туспа халандаардаахтар. Холобур, быйыл 4716 сылы көрсөллөр. Кытай Саҥа дьылын өссө Японияҕа, Кореяҕа, Вьетнамҥа, Монголияҕа, Тибеккэ, Малайзияҕа, Сингапурга, Индонезияҕа, Таилаҥҥа, Брунеяҕа, Камбоджаҕа, Филиппиҥҥэ, Тайбаан уонна Маврикий арыыларга эмиэ бэлиэтииллэр.
Саҥа дьылы хайдах көрсөллөрүй?
Кытайдар Саҥа дьылларын 15 күн устата бырааһынньыктыыллар. Тоҕо диэтэххэ, бу бастакы 15 күнү хайдах атаараҕын да, сылыҥ оннук ааһар диэн итэҕэйэллэр. Сиэр-туом бөҕөтүн толороллор. Онон сыллааҕы уоппускаларын (онтулара да биһиэнин курдук 60 күн буолбатах, 15 эрэ күн) бу кэмҥэ ыла сатыыллар.
Бастакы күн хайаан да төрөөбүт-үөскээбит дьиэлэригэр мусталлар. Оннооҕор атын дойдулартан анаан-минээн кэлэллэр. Төрөппүттэр оҕолоругар кыһыл кэмбиэргэ харчы уган бэлэхтииллэр. Ону тэҥэ, бэйэ-бэйэлэригэр кыһыл сабынан баайыллыбыт манньыаттары бэлэхтэһэллэр. Бу сылга уйгуну-быйаҥы тартын диэн. Куһаҕан тыыны үргүтээри фейерверктэри эһэллэр, тыаһыыллар-ууһууллар, дьиэлэри, уулуссалары кыһыл өҥүнэн киэргэтэллэр, баҕа санааларын этэн баран, халлааҥҥа банаардары көтүтэллэр. Үҥкүүлүүллэр, үөрэллэр-көтөллөр. Дьиэни буруолатан, о.д.а. ыраастанар туомнары оҥоруохтарын сөп.
Бу иннинээҕи күн хайаан да дьиэлэрин сууйаллар-сотоллор, эргэ таҥастарын, малларын быраҕаллар. Бэлимиэни ууга буһаран, эбэтэр арыыга ыһаарылаан күндүлүүллэрин сөбүлүүллэр. Ону тэҥэ, дьиэҕэ аҕыс мандарин баар буолар.
Бырааһынньык иннинэ кытайдар саҥа атах таҥаһын атыыласпаттар, баттахтарын кырыйтарбаттар. Саҥа дьыл буолар түүнүгэр утуйбаттар, ол аата дьиэлэригэр ыарыыны, алдьархайы киллэрбэттэр.
Уон биэс күнүнэн Саҥа дьылы бырааһынньыктааһын Кыһыл банаар бэстибээлинэн түмүктэнэр. Быйыл бырааһынньык кулун тутар 2 күнүгэр диэри салҕаныа. Ол эрээри судаарыстыба 7 эрэ күнү өрөбүлүнэн биллэрэр.
Илиҥҥи Саҥа дьылы көрсөр үгэстэр
Саҥа дьыл үүнүөн иннинэ иэс ылбыт харчыгын төннөрүөхтээххин. Бу күннэргэ саҥаттан иэс ылыа суохтааххын.
Кыһыл көмүһүнэн кылабачыйар кыһыл өҥнөөх таҥаһы кэтэр ордук. Куукунаҕа, эбэтэр саалаҕа вазаҕа толору соҕус рис кутан баран, түгэҕэр кытай манньыаттардаах кэмбиэри ууруҥ. Бу ваза баайы-дуолу угуйар. Кэргэнниилэр сулумах дьоҥҥо кыһыл кэмбиэргэ угуллубут харчыны бэлэхтээтэхтэринэ, бу сыл кинилэргэ быйаҥнаах буолуо.
Саҥа дьыл бастакы үс күнүгэр дьиэни хомуйуллубат, сууйуллубат, баттаҕы кырыйыллыбат. Саҥа атах таҥаһын атыылаһыллыбат. Этиһэр, кыыһырсар буоллахха, сылыҥ эмиэ оннук ааһыа. Бу кэмҥэ ис сүрэххиттэн дьоҥҥо көмөлөһөр, харчы биэрэр буоллаххына, аньыыҥ-хараҥ боруостанар. Ону тэҥэ ыттары, ордук бэйдиэ сылдьааччыллары, тото-хана аһаттаххына, үтүө дьыаланы оҥороҕун.
Уопсайынан, баайы-дуолу тардар туһуттан, араас туомнары толороллор. Холобур, 5-с күҥҥэ 108 апельсины аан боруогун нөҥүө төкүнүтэн киллэрэллэр, 8-с күҥҥэ Баай-дуол Таҥаратыгар бэлэх-туһах биэрэллэр. 15-с күҥҥэ сыбаайбалыахтарын баҕарааччылар тапталлаахтарын аатын кумааҕы фонарикка суруйан баран, халлааҥҥа көтүтэллэр, о.д.а.
Баҕар, кытайдар үгэстэрэ биһиэхэ, сахаларга, сөп түбэспэт диэххит. Оччотугар тоҕо сыл аайы Илиҥҥи халандаар кыылларын көрсөр буоллубут? Дьиҥнээх үгэстэрэ бу бааллар. Ону ылынары-ылымматы киһи бэйэтэ быһаарар. Дьиҥэ, иккистээн Саҥа дьылы көрсөр туох куһаҕаннаах буолуой?
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru