Быйыл ыалдьытымсах Ньурба сиригэр өрөспүүбүлүкэ, оройуон култуурунай олоҕун биир чаҕылхай тэрээһинэ – өрѳспүүбүлүкэ тыйаатырдарын «Сата» бэстибээлэ онус төгүлүн ыытыллыаҕа, күн чаҕылыгар хомуһуннаах сата таас күлүмүрдүү оонньуоҕа.
Кулун тутар 24-28 күннэригэр ыытыллар быйылгы X «Сата» бэстибээлгэ Сахабыт сирин тыйаатырдарын: П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай, Нерюнгритааҕы Актер уонна куукула, Мирнэйдээҕи, Олоҥхо, Үүнэр көлүөнэ тыйаатырдарын кэтэһэбит. «Сата» бэстибээл тоҕуста ыытыллыбытын тухары өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай, култуурунай олоҕор, тыйаатыр искусствотын сайдыытыгар дьоһун суолу, бэлиэ түгэни хаалларда. Бу бэстибээл өрөспүүбүлүкэ тыйаатырын эйгэтигэр саҥа саҕахтары, саҥа ааттары арыйар биир ураты тэрээһининэн буолара саарбаҕа суох. «Сата» бэстибээлтэн кынаттанан элбэх режиссер, артыыс, айар куттаах дьон арылхай сулустаах суоллара тэлиллибитэ. Кинилэр ортолоругар СӨ ускуустубатын үтүөлээх деятеллэрэ Александр Титигиров, Сергей Потапов, Алексей Амбросьев, о.д.а. бааллар.
Бэстибээл биир сүрүн соругунан идэтийбит кириитиктэри ыҥыран үлэлэтии буолар. Онон, «Сатаҕа”, куруук буоларын курдук, киин сиртэн кириитиктэр кэлэн испэктээкиллэри сыаналыахтара. Өрөспүүбүлүкэбитигэр Надежда Осипова, Ангелла Попова курдук тыйаатыр кириитиктэрэ баар буолбуттара биһиэхэ кириитикэ да өттүгэр сайдыы барарын көрдөрөр. «Сата” бэстибээли тэрийиигэ Ньурба оройуонун, куоратын дьаһалталара, СӨ Култууратын уонна духуобунай сайдыытын министиэристибэтэ, СӨ Тыйаатырдарын деятеллэрин холбоһуга, Ньурба оройуонун Култуураҕа уонна норуот айымньытыгар департамена, «Кыталык” култуура киинэ, “АЛРОСА – Ньурба”, куорат тэрилтэлэрэ күүс—көмө, өйөбүл буолаллар.
Историяны сэгэттэххэ
«Сата» бэстибээл сүрүн тэрийээччитинэн Ньурба тыйаатырын дириэктэрэ уонна уус—уран салайааччыта, СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ Юрий Макаров буолар. 1993 с. аан маҥнайгы бэстибээли кинини кытта “төрөтөн», бүөбэйдээн олоххо киллэрбит дьоннорунан бииргэ үөрэммит доҕотторо: Андрей Стручков, Геннадий Багынанов, Василий Слепцов, Петр Скрябин, Ньурба тыйаатырын урукку дириэктэрэ Владимир Адамов, СӨ Тыйаатырдарын деятеллэрин холбоһугун сэкирэтээрэ Татьяна Дмитриева, суруналыыс Анастасия Амбросьева, драматург Семен Ермолаев, оччолорго Ньурба тыйаатырын администратора, бастакы бэстибээл дириэктэринэн үлэлээбит Надежда Павлова буолаллар.
Бастакы бэстибээл «Саха эдэр киинэтин уонна тыйаатырын бэстибээлэ» диэн ааттанан, национальнай тыйаатыр, киинэ сайдыытыгар саҥа сүүрээни, суолу—ииһи көрдүүр, айар ыччаты түмэр сыаллаах сомоҕолоһуу девизтээх ыытыллыбыта. 1993 с. кулун тутар 25 күнүгэр бастакы бэстибээл аһыллыытыгар кыттааччылар Ытык Бүлүү Эбэ ортотугар үс өттүттэн хааман киирэн, биир сомоҕо буолан Ленин болуоссатыгар тахсан оһуокайдаабыттара Ньурба олохтоохторун өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн хаалбыта. Бастакы бэстибээлгэ «Театр» сурунаал редколлегиятын чилиэнэ, кириитик Нинель Сорокина, Арассыыйа араадьыйатын эрэдээктэрэ Майя Романова уонна кириитик Яков Бунинович кэлэн кыттыыны ылбыттара. Ньурба тыйаатыра Н.Софронеев туруоруутугар «Ньургуһуну харыстааҥ«, Ю.Макаров В.Гаврильева айымньытынан «Уот Дьулустаан», Д.Дефо, Н.Неустроев айымньыларынан туруорбут «Төрөөбүт курдукпун хаһан эрэ…» уонна М.Апросимов туруоруутугар «Идэһэ» испэктээкиллэри көрдөрбүтэ. Бастакы бэстибээлгэ Нерюнгри тыйаатыра, П.А.Ойуунускай аатынан Саха драматическай тыйаатыр, «Сахафильм» киинэ хампаанньата, Дьаарханнааҕы куукула тыйаатыра, Ньурба бөһүөлэгин Олонхо тыйаатыра, Хатыы норуодунай тыйаатыра кыттыбыттара.
Бастакы «Сата» Юрий Макаров «Уот Дьулустаан» испэктээкилэ 1992 с. Абакан куоракка ыытыллыбыт Сибиир уонна Уһук Илин национальнай тыйаатырдарын II бэстибээлигэр уонна Чебоксары куоракка ыытыллыбыт Бүтүн Арассыыйатааҕы «Федерация» бэстибээллэригэр кыайыы көтөллөнөн кэлбит күүстээх долгуҥҥа куустаран, үрдүк таһымҥа саҕаламмыта.
«Сата» иккис бэстибээл 1995 с. кулун тутар 21-27 күннэригэр Дьокуускайга ыытыллыбыта. Манна Ньурба тыйаатыра, Саха тыйаатыра, Нерюнгритааҕы «Эмэгэт» тыйаатыр, Саха тыйаатырын иһинэн аһыллыбыт саха устуудьуйата, Нуучча Академическай тыйаатыра, МХАТ устуудьуйата кыттыбыттара. РФ театральнай деятеллэрин сойууһун национальнай тыйаатырдарын отделын салайааччыта Л.А.Тропилло, кириитик Н.С. Сорокина, «Меридиан» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Д.А.Минченок, ГИТИС доцена А.А.Степанова ыалдьыттаабыттара. Бэстибээл кэмигэр 9 премьера көрдөрүллүбүтэ. Ньурба тыйаатыра А.Е.Кулаковскай “Преступник Манчаары” айымньытынан Ю.Макаров туруорбут испэктээкилэ национальнай дьоруой туһунан дьоһуннаах тиэмэни уопсастыбаннас дьүүлүгэр таһаарбыта уонна “Бастыҥ муусуканан киэргэтии” анал бирииһинэн наҕараадаламмыта.
1997 с. кулун тутар 15-19 күннэригэр Нерюнгри куоракка «Сата« үһүс бэстибээл буолбута. Бэстибээл Саха Сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 365, Арассыыйаҕа тыйаатыр тэриллибитэ 325 уонна Арассыыйаҕа тыйаатыр деятеллэрин сойууһа тэриллибитэ 120 сылларыгар анаммыта. Ньурба, Нерюнгри, Саха, Нуучча тыйаатырдара уонна «Сахафильм» хампаанньа кыттыбыттара. Москваттан кириитик Е.Р.Дмитриевская кэлэн үлэлээбитэ. Ньурба тыйаатыра Семен Ермолаев «Айыы түспэтэх сиригэр” испэктээкилигэр хаһан да таарыллыбатах хаайыы, хааччах уонна киһи көҥүлүн туһунан кырдьыктаах кэпсээнэ бу бэстибээлтэн саҕалаан кыайыылаах—соргулаах айана саҕаламмыта.
Биэс сыл буолан баран «Сата» төрдүс бэстибээл иккис тыынын ылан, Ньурбаҕа 2002 сыл кулун тутар 26-31 күннэригэр тэттик көрүҥнээх испэктээкиллэргэ анаан «2+002» диэн ааттанан ыытыллыбыта. Бэстибээл бэлиэ умнуллубат түгэнинэн Ньурба тыйаатыра тутуллуохтаах сиригэр бэлиэ таас ууруута буолбута. Бэлиэ таас ууруутугар Ньурба баһылыга В.А.Петрова, СӨ вице—президенэ Александр Акимов кыттыбыттара, бэстибээл күннэригэр президент Вячеслав Штыров Ньурбаҕа кэлэ сылдьан сылдьыбыта. Ньурба, Саха, Нерюнгри, Нуучча тыйаатырдарыттан ураты Көр—күлүү тыйаатыра, АГИКИ устудьуоннара, «Кыталык» култуура киинин норуодунай тыйаатыра, Мэгэдьэктээҕи норуодунай тыйаатыр, Чурапчы, Майа тыйаатырдара уонна «Чолбон» рок-бөлөх бэстибээли киэргэппиттэрэ. Бэстибээл уратытынан Семен Ермолаев айымньыларынан испэктээкиллэри көрүү буолбута. Испэктээкиллэри Москва кириитиктэрэ Ольга Игнатюк, Геннадий Демин сыаналаабыттара. Ньурба тыйаатыра С.Ермолаев—Сиэн Өкөр пьесатынан Ю.Макаров туруорбут «Иччитэх күлүктэр” испэктээкилинэн кыттан, “Бастыҥ режиссер үлэтэ” номинация кыайыылааҕынан буолбута. Бэстибээлгэ Сергей Потапов устудьуоннуу сылдьан С.Ермолаев «Соҕотох бэс» пьесатын «соһуччу» туруоруутунан аан бастаан кыттыбыта.
«Сата» бэһис бэстибээл 2006 с. кулун тутар 23-28 күннэригэр Ньурбатааҕы 2-с холкуоһунай тыйаатыр тэриллибитэ 65 уонна Ньурбатааҕы судаарыстыбанай көһө сылдьар драматическай тыйаатыр тэриллибитэ 40 сылларыгар ананан Ньурбаҕа ыытыллыбыта. Ньурба тыйаатырын албан аатын ааттаппыт сцена маастардара, бэтэрээннэр, тыйаатыр деятеллэрэ, драматурдар күндү ыалдьыттарынан буолбуттара. Куруук кыттар тыйаатырдары таһынан Сунтаар, Мукучу норуодунай тыйаатырдара кэлэн оонньообуттара. Кириитик Ольга Игнатюк, «Новая драма» бэстибээл арт—директора Павел Руднев уонна эдэр кириитик В.Куприна ыалдьыттаабыттара. Ньурба тыйаатыра Иван Иннокентьев «Ким эрэ ким» айымньытынан Юрий Макаров туруорбут испэктээкилин көрдөрөн, “Бастыҥ режиссер үлэтэ” номинацияҕа кыайбыта. Оттон артыыска Венера Никитина бу испэктээкилгэ Карлина оруолун толорон, “Бастыҥ дьахтар оруола” номинацияны ылбыта уонна РФ, СӨ үтүөлээх артыыһа Бүөтүр Николаев аатынан анал бирииһинэн наҕараадаламмыта. «Бастыҥ испэктээкил» аатын Сергей Потапов туруорбут «Күн Айыы оҕолоро» ылбыта.
«Сата» алтыс бэстибээл 2008 с. кулун тутар 20-24 куннэригэр Ньурбаҕа «Классика уонна оҕолор» диэн девизтээх буолбута. Манна профессиональнай тыйаатырдары кытта искусство уонна култуура коллеһын оҕолоро кыттыбыттара. Кириитик Е.Н.Дмитриевская ынырыллан испэктээкиллэри ырыппыта. Ньурба тыйаатыра И.А.Дмитриев—Сиэн Чолбодук «Ньырбакаан» испэктээкилинэн ситиһиилээхтик кыттыбыта. «Сата» буолар сирэ—дойдута хантан хаан тардан төрүттэммитин, дьоно—сэргэтэ хайдах үөскээн барбытын долгутуулаахтык кэпсиир испэктээкил тыына бэстибээл эйгэтин сабардаабыта. Эдэр режиссер Лена Иванова—Гримм П.Решетников «Аһыныгас санаалаах Айыы Дьураҕастай бухатыыр» олоҥхотун туруоран аан бастаан кыттыбыта.
«Сата» сэттис бэстибээл 2011 с. от ыйын 4-7 күннэригэр Ньурбаҕа буолбута. Ньурбатааҕы холхуоһунай тыйаатыр төрүттэммитэ 70 сылыгар уонна Ньурбатааҕы судаарыстыбаннай көһө сылдьар драматическай тыйаатыр төрүттэммитэ 45 сылыгар анаммыта. Саха тыйаатыра, Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра уонна Нерюнгри тыйаатыра кыттыбыттара. Ньурба тыйаатыра Сиэн Чолбодук «Манчаары» испэктээкилинэн, Эрилик Эристиин «Буура Дохсун» олоҥхотунан кыттыбыта. Бу Юрий Макаров туруорбут бастакы «Буура Дохсун» олоҥхото «Бастыҥ испэктээкил» номинация кыайыылааҕынан буолбута. Оттон режиссер Александр Титигиров туруорбут «Это я — Эдит Пиаф« (Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра) испэктээкилэ «Бастыҥ режиссер үлэтэ» номинацияҕа кыайбыта. Манчаары оруолун ситиһиилээхтик толорбут Ньурба тыйаатырын бэтэрээнэ Фрументий Сафронов «Бастыҥ эр киһи оруола«, Александра Кривогорницына Симэхсин оруолун толорон, «Бастыҥ иккис былааннаах дьахтар оруола«, Олег Конощук Сорук Боллур оруолун иһин «Бастыҥ иккис былааннаах эр киһи оруола» номинацияларга бастыҥнарынан ааттаммыттара. Худуоһунньук Мария Иванова «Бастыҥ худуоһунньук үлэтэ” номинация кыайыылааҕынан билиниллибитэ. Билигин Саха сиригэр киинэ, тыйаатыр режиссерунан биллэр Алексей Амбросьев 7-с «Сатаҕа» Семен Ермолаев пьесатынан Саха тыйаатырын эдэр артыыстара туруорбут «Суолга туманнаах сарсыарда» испэктээкилин иһин «Айымньылаах көрдөөһүн иһин» анал бирииһи туппута уонна Юрий Макаров доҕоро Андрей Стручков кэриэһигэр анаммыт анал бирииһинэн наҕараадаламмыта. Бу бэстибээлгэ драматурдар Иннокентий Дмитриев—Сиэн Чолбодук, Семен Ермолаев, Иван Иннокентьев ыалдьыттаабыттара. Театровед Надежда Осипова уонна суруналыыс, «Литера» хаһыат эрэдээктэрэ Александр Ксанф испэктээкиллэри ырыппыттара.
2014 с. кулун тутар ыйга ыытыллыбыт «Кѳр. Иһит. Сабыдыаллаа.» диэн тускулунан ыытыллыбыт «Сата» ахсыс бэстибээлгэ Сахабыт сирин профессиональнай тыйаатырдара: П.А.Ойуунускай аатынан Саха Академическай, Нерюнгритааҕы Актер уонна куукула, Үүнэр кѳлүѳнэ, Мирнэйдээҕи, Олоңхо тыйаатырдара, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай искусство уонна култуура институтун 4-с кууруһун устудьуоннара кыттыбыттара. Москваттан кириитик, РФ ТДС национальнай уонна драматическай тыйаатырдарын кабинеттарын сэбиэдиссэйэ, Арассыыйа тыйаатырдарын режиссердарын гильдияларын эппиэтинэстээх сэкирэтээрэ, «Гвоздь сезона» Москва тыйаатырдарын бириэмийэтин экспертнэй сэбиэтин чилиэнэ Марина Корчак, Москватааҕы Академическай «Сатира» тыйаатырын литератураҕа чааһын сэбиэдиссэйэ, кириитик Нина Карпова кэлэн, Саха сиригэр Европаттан хаалсыбат испэктээкиллэр тураллар эбит диэн санааларын этэн барбыттара. Тыва тыйаатырын режиссера Сюзанна Ооржак кэлэн дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлэспитэ. Ньурба тыйаатыра бэстибээлгэ үс испэктээкилинэн: С.Ермолаев «Куба—любовь моя!» (реж. А.Амбросьев), К.Коллоди «Пиноккио мүччүргэннээх сырыылара» (реж. Р.Тартакынова), куонкуруһу таҺынан А.Камю «Недоразумение» (реж. Ю.Макаров) кыттыбыта. «Бастыҥ иккис былааннаах эр киһи оруола», «Бастыҥ дьахтар оруола» номинацияларга Ньурба тыйаатырын артыыстара Олег Конощук, Людмила Васильева кыайбыттара. «Бастыҥ испэктээкил» аатын дьүүллүүр сүбэ куонкуруһу таҺынан кыттыбыт Ньурба тыйаатырын «Недоразумение» испэктээкилигэр биэрбиттэрэ. «Бу испэктээкил хайаан даҕаны киин сиргэ буолар бэстибээллэргэ кыттыахтаах, көстүөхтээх, «Көмүс мааска» бириэмийэҕэ кыттыан сөптөөх. Дьиҥнээх режиссура тыыннаах эбит диэн үөрэбит. Ньурба тыйаатырыгар болҕомто ууруллуон наада, бу тыйаатыр Европа тыйаатырдарыттан хаалсыбат таҺымнаах үлэлэри туруорар эбит», — диэн кириитиктэр бары өттүнэн үрдүктүк сыаналаабыттара. «РФ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Петр Николаев аатынан бириэмийэ лауреата» анал бирииһинэн тыйаатыр уус—уран салайааччыта, дириэктэрэ Юрий Макаров наҕараадаламмыта. СӨ култууратын туйгуна, артыыс Олег Конощук Бүтүн Арассыыйатааҕы эдэр ыччат «AРTМИГРАЦИЯ» форум—бэстибээлигэр балаҕан ыйын 8-13 күннэригэр Москва куоракка кыттар чиэскэ тиксибитэ. Оттон «Бастыҥ режиссер» аатын Сергей Потапов П.Ойуунускай кэпсээнинэн туруорбут «Иирбит Ньукуус» испэктээкилин (Саха тыйаатыра) иһин ылбыта.
2016 с. Ньурба тыйаатырыгар үбүлүөйдээх бэлиэ сыл буолан, кулун тутар 27-30 күннэригэр буолбут «Сата» тохсус бэстибээл тыйаатыр үйэ аҥардаах үбүлүөйүгэр анаммыта. Бэстибээл «Сата — сцена… актеры… творчество… авангард…» диэн тускулунан ааспыта. Москваттан тыйаатыр кириитигэ, театровед Анна Банасюкевич кыттыбыта. Бэстибээл түөрт күнүгэр барыта сэттэ испэктээк көстүбүтэ. Анна Банасюкевич бэрэссэдээтэллээх дьүүллүүр сүбэҕэ Александр Титигиров, Алексей Амбросьев, Ангелла Попова үлэлэспиттэрэ.
Үгэс курдук, артыыстар ортолоругар ырыаҕа уонна хоһоон ааҕыытыгар күрэстэр буолбуттара. Дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан лауреаттар ааттара ааттаммыта: «Дьахтар оруолугар бастыҥ» — Ирина Никифорова («Уһуктуу” испэктээкилгэ Дьахтар оруолун иһин, Саха тыйаатыра), «Бастыҥ худуоһунньук үлэтэ» – Оксана Адамова («Песнь тундры», Нерюнгри тыйаатыра), «Бастыҥ режиссер үлэтэ» — Сергей Потапов («Уһуктуу», Саха тыйаатыра), «Бастыҥ испэктээк» — Сергей Потапов («Уһуктуу», Саха тыйаатыра). “Бастыҥ эр киһи оруола» номинация кыайыылааҕынан Юрий Макаров туруорбут “Шинель” испэктээкилигэр Башмачкин Акакий Акакиевич оруолун толорбут СӨ үтүөлээх артыыһа Петр Винокуров буолбута. “Иккис былааннаах бастыҥ дьахтар оруола” номинация кыайыылааҕынан ити испэктээкилгэ ийэ, хаһаайка оруолларын толорбут СӨ култууратын туйгуна Людмила Васильева ааттаммыта. Ньурба тыйаатырын эдэр артыыската Вера Лазарева дьүүллүүр сүбэ анал бирииһинэн наҕараадаламмыта. «За сценографическое решение спектакля «Шинель» диэн дьүүллүүр сүбэ анал бирииһин Ньурба тыйаатырын худуоһунньуга Айыына Сергеева – Айыына Хаан ылбыта. РФ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Бүөтүр Николаев аатынан бириэмийэ лауреатынан Петр Винокуров ааттаммыта. Оттон СӨ үтүөлээх артыыһа Борис Борисов анал бирииһин Саха тыйаатырын артыыһа Валентин Макаров ылбыта. СӨ норуодунай артыыската Валентина Николаева «Өрөспүүбүлүкэ култууратын уонна искусствотын сайдыытыгар кылаатын иһин” бочуоттаах бэлиэнэн наҕараадаламмыта.
Ньурба тыйаатырын уус—уран салайааччыта, дириэктэрэ, СӨ ускуустубатын үтүөлээх деятелэ Юрий Макаров идиэйэтинэн тэриллибит «Сата» бэстибээл саҥа саҕахтары, саҥа ааттары арыйдын, Саха тыйаатырын ускуустубатыгар сонун санаалары киллэрдин!
Мария СЕМЕНОВА,“Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан.