Күн бэҕэһээ, улуус кииниттэн 11 көс ыраах сытар Маҥаас нэһилиэгэр Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Маҥаас нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Акимов Петр Акимовичка ыалдьыттаан кэллибит.
edersaas.ru
Дьиэтигэр киирбиппит, түгэх хоско Петр Акимович оронугар чөкөллөн олорор, биһигини көрөөт туран илии тутуһан дорооболосто. Ыраахтан кэлбит дьону саҥата суох одуулуур, онтон: «Бинсээкпин кэтэбин дуо?» диэн иһиллэр-иһиллибэттик ыйытта. Хоһугар, муннукка, түөһэ бүтүннүүтэ мэтээлинэн туолбут, бэрт ыарахан ыйааһыннаах бинсээгин саҥата суох имэрийбэхтээт, сөрү-сөп кэтэн кэбистэ. Уонна кэпсээнин саҕалаата.
Петр Акимович Акимов 1922 сыллаахха 1-кы Үөдүгэй, билиҥҥитэ Далыр нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕыс саастааҕар оскуола боруогун атыллаабыта, 16 сааһыгар комсомолга киирбитэ, 7-с кылааһы Далырга бүтэрэн баран Бүлүүгэ училищеҕа үс сыл үөрэммитэ.
Төрөөбүт күнэ-дьыла чуолкайа биллибэт, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсарыгар от ыйын 1 күнүнэн төрөөбүт күнүн суруйбуттар. Быйыл от ыйыгар 96 сааһын томточчу туолаары үөрэн-көтөн олорор. Доруобуйата кырдьыы тэтиминэн ама, сотору-сотору ханна ыҥыралларынан балыыһаҕа сытан эмтэнэр, доруобуйатын тупсарынар. Иннэ гынан, 4 сыллааҕыта бу ытык кырдьаҕас хараҕын эпэрээһийэлэтэн, билигин барыны-бары көрөр буолан, олоҕум сэргэх диэн сэһэргиир.
Акыымнар төрүттэрэ
Акыымнар диэн сыдьаантан, ол эбэтэр Татьяна Герасимовна Герасимова уонна Аким Акимович Васильев дьиэ кэргэттэрэ 22 оҕону күн-сирин көрдөрбүттэрэ. Ол саҕанааҕы сут дьыллара ким олоҕун сарбыйбатаҕа баарай, бу оҕоттон ким аччыктаан, ким ыалдьан кыра саастарыгар өлбүттэр. Онтон сорохторо ол сут, ыарахан кэмнэри «быһа түһэн», 9 оҕо киһи-хара буолан улааппыттара. Бастакы кыыс Анна эдэр сааһыгар ыарахан ыарыыттан өлбүт, киниттэн оҕо-уруу суох. Иккис уол Михаил, үһүс оҕо Василий-1 (мин төрөппүт ийэм аҕата буолар). Төрдүс оҕо Николай Акимович эмиэ сэрии бэтэрээнэ, Далыр нэһилиэгин олохтооҕо, Онтон Петр төрүүр. Итиэннэ Василий-2 бырааттарыттан оҕо эмиэ хаалбатах, Мария-1 кыыстан 7 оҕо, Мария-2 оҕо суох уонна Екатерина (иитийэх оҕо, Татьяна Герасимовна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ өлбүтүгэр ылбыттар) эмиэ бэйэтин кэннитэн кинини ааттатар оҕото-уруута суох.
Үс бырааттыылар дьылҕалара
Бу бииргэ төрөөбүт 9 оҕоттон 3 уол, ол эбэтэр Николай, Василий уонна Петр сэриигэ ыҥырыллыбыттар. Василийдаах Бүөтүр иккиэн бииргэ ыҥырыллан барбыттара эрээри, Василий баран иһэн аара, Дьокуускайга быара ыалдьан, сэрии алдьархайын көрбөт, этинэн-хаанынан билбэт дьоллоох дьоннор ахсааннарыгар киирэн, үйэтин моҥоон кэргэниниин Мариялыын 9 оҕону атахтарыгар туруоран, 80 сааһын үбүлүөйдээри сылдьан атаҕын тоһутан баран, устунан турбакка суох буолбута. Онон биһиги, киниттэн хаалбыт оҕолоро, сиэннэрэ эһээбитин дьолоох олоҕу олорбут киһинэн саныыбыт.
1942 сыллаахха Николайы, 14 оҕолоох улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыгын ытаппытынан-соҥоппутунан сэрии уоттаах толоонугар ыыппыттара. 1945 сыллаахха атаҕар улаханнык бааһыран дойдутугар Далырга, дьиэ кэргэнигэр тыыннаах эргиллибит дьоллоох киһи буолар. 1980 сыллаахха ыалдьан олохтон туоруур. Николай Акимович кэргэнэ Татьяна Петровна Семенова, 87 саастаах Дьоруой Ийэ билигин Үөһээ Бүлүүгэ олорор. Кинини төрөппүт оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ күннээҕэр күндүтүк санаан, көрөллөр-истэллэр. Николай уонна Татьяна оҕолоро бары улууспут бас-көс ыаллара, тутаах үлэһиттэр. Онон Николай дойдутугар төннөн кэлэн, оҕолорун уонна кэргэнин Татьяна Петровна тапталларыгар угуттанан, биир киһи олоҕун олордоҕо диэн саныыбыт. Онтон бүгүҥҥү күн дьоруойа Петр Акимович, билиҥҥитэ Маҥаас нэһилиэгэр ньир-бааччы олорор. Кини туһунан мантан аллараа ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Уоттаах сэрии сыллара…
Петр Акимович Бүлүүтээҕи училищеҕа иккис кууруска үөрэнэ сырыттаҕына Сэрии буолбута. 1942 сыллаахха 19 эрэ саастаах эдэркээн уолу Кыһыл аармыйаҕа Иркутскай куоракка медицинскэй пууҥҥа учуутал быһыытынан 6 ыйдаах полковой оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттара.
Онтон Монголияҕа Ламзак Булак диэн байыаннай городокка 15-с разведка батальонугар отделение хамандыырынан ыыппыттара. Онтон Японияҕа Хайлар, Чонгак куораттар туһайыыларынан Квантунскай аармыйаны үлтүрүтэр уоттаах сэриигэ кыттыбыта. Бу туһунан салгыы Бэтэрээн маннык кэпсиир:
— Сэриигэ барыам иннигэр дойдубар баран кэлэрбин көҥүллээбэтэхтэрэ, онон Бүлүү сириттэн-уотуттан турар бэйэм сэрии толоонугар барбытым. Япония сэриитигэр Хиросима уонна Нагасаки куораттарыгар Америка атомнай буомба түһэрбитэ, ити икки куораттар букатын эстибиттэрэ. Биһиги 17-с армиябыт хамандыырдара, аппыһыардара, саллааттара чахчы күүстээхпитин көрдөрбүппүт. Сэрии сылларыгар биир кэмҥэ холуодьастан эрэ ууланар этибит, күөл игин суох, барыта кумах дойду этэ, көлүччэ баара уолан хаалбыт этэ. Онно дьоппуоннар хотторон барыыларыгар холуодьаспытын дьааттаабыттар диэн, ууну иһэрдибэттэр этэ. Күнү-күннээн уу испэккэ айанныыр этибит. Хайлар хайатын туорааһыҥҥа улахан контузия ылбыппын, санитарнай чааска илпиттэр этэ. Сэрии саҕаланыытыгар хамандыыр үөрэхтээх аҕыйах этэ, омугунан атааннаһыы суоҕа, нууччалар биһиги курдук аҕыйах ахсааннаах омуктары олус сөбүлүүллэрэ, бэйэм чааспар сахалартан суос-соҕотох этим. Мин кинилэри улахан убайдар диэн ааттыырым. Японияны кытта сэрии бүппүтүн кэннэ дойдубутугар ыыппатахтара, аны Монголияҕа ламзак булакка биир сыл сулууспаҕа утаарбыттара, онтон учууталлары демобилизациялыыр уураахха хабылламмын дойдубар Далырга 23 сааспар 1946 сыллаахха ыам ыйыгар эргиллибитим.
— Сэрииттэн хайдах айаннаан кэлбиккитий?
— Оччолорго Кытай Монголия өттүгэр кыра тимир суол баара, онтон уһук илинтэн эмиэ тимир суолунан кэлбиппит. Сүрдээх кураан сайын буолбутун өйдүүбүн. Онтон Үөһээ Бүлүүгэ кэлэрбэр Дүллүкүнэн эргийэн кэлбитим. Ол күн, мин кэлэрбэр, миигин үөрэ-көтө көрсөр ийэлээх-аҕам суохтарыттан олуһун хараастыбытым, арай убайым Баһылай баара…
Сэрииттэн эргиллэн баран Петр Акимович төрөөбүт нэһилиэгэр Далырга икки сыл нуучча тылын учууталынан үлэлээбитэ, онтон Маҥаас нэһилиэгэр 4 кылаастаах оскуолаҕа сэбиэдиссэйинэн анаабыттара, ити кэмтэн ыла Маҥааска олохсуйбута. 4 сыл сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, 30 сыл партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Үйэлээх сааһыгар суруксуттаан, аата-ахсаана биллибэт тыһыынчанан кинигэни ааҕан, билиитэ-көрүүтэ киһини сөхтөрөр. Нууччалыы олус ыраастык саҥарар. Билигин да хаһыат арааһын сурутар, күөх экран нөҥүө сонуннары көтүппэккэ көрөр.
63 сыл бииргэ
Петр Акимович кэргэниниин Иванова Александра Иннокентьевналыын дьоллоох олоҕу олорбуттара. Икки уол оҕону иитэн киһи гыммыттара. Билигин Петр Акимович бу күндү дьонуттан кимэ да кини аттыгар суох, чугас дьонуттан маппыт улахан аһыылаах… Бу туһунан биллэн турар, кини саныырын, кэпсиирин ахсарбат… Дьонун ахтан-санаан, саҥата суох түннүгүнэн кураанаҕы одуулаһа: «Мин билигин суос соҕотохпун…» — диэт, хараҕыттан уу-хаар баһан, сүр күүскэ өрүтэ тыынан, чочумча саҥата суох олордо…
Салгыы ытык бэтэрээн маннык кэпсиир:
— Аҕам мин 14 саастаахпар, ийэм училищеҕа үөрэнэ сырыттахпына 17 саастаахпар ыалдьан өлбүттэрэ. Ийэм барахсан 22-тэ төрөөбүт үһү, 8 буолан тыыннаах хаалбыппыт. Итиэннэ ийэм бииргэ төрөөбүт эдьиийин кыыһа Екатерина биһиэхэ иитиллибитэ. Кыраларыгар төннүбүт оҕолор ааттарын олох билбэппин. Оҕо сааспыттан өйдүүрүм да аҕыйах, наар ас-таҥас тиийбэт буолара өйбөр-санаабар хаалбыт. Кэргэмминиин Александра Иннокентьевналыын 1948 сыллаахха ыал буолан анаабыт курдук 63 сыл бииргэ дьоллоохтук саха ыалын сиэринэн олорбуппут. Биһиги олохпутугар үөрүү да, хомолто да баара…Барытын бииргэ туораан, бэйэ бэйэбитин убаастаһан, өйөһөн-өйөнсөн дьоллоох олоҕу олорбуппут дэнэбин. Улахан уолбут Иванов Иван Иванович, кырабыт Юрий Николаевич Поскачин диэннэр этэ, баҕар, билэргит буолуо. Иккиэн авиация бэтэрээннэрэ. Уолаттарым билигин орто дойдуга, хомойуох иһин суохтар, кэргэним 2011 сыллаахха биһиги кэккэбититтэн ыалдьан туораабыта. Кэргэним барахсан киһи киэнэ кэрэтэ буолара, аччыктаппытын, тоҥорбутун-хатарбытын, куһаҕан тылынан саҥарбытын өйдөөбөппүн, баар да буоллаҕына, онно тута биир эйэҕэс көрүүттэн умнуллара. Улахан тапталынан холбоспут буоламмыт 63 сыл, хара өлүөр дылы бииргэ олордохпут… Билигин миэхэ уолаттарым уонна ийэбит сүрэхпэр өрүү бааллар, санаабатах күннэрим суох…
— Ааҕааччыларга ытык киһи буоларыҥ быһыытынан тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Киһи кыраттан тырытта сылдьыа суохтаах, олох охсууларын кытаанах санаалаах туораатахха – ол доруобуйаҕа охсубат. Кэргэҥҥитин ытыктааҥ, таптааҥ, таптанар киһи доруобай уонна көмүскэллээх буолар. Сир үрдүгэр баары барытын харыстааҥ, оччоҕо Дьылҕа хаан эһиэхэ эмиэ оннук эппиэттэһэн харыстыы, араҥаччылыы сылдьыаҕа.
Петр Акимович уолаттарыттан хаалбыт ыччаттара хас бырааһынньык, бэлиэ күн эһээлэрин ким көрсөн, ким төлөпүөнүнэн эҕэрдэлииллэр. Бүгүн, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр, эмиэ эҕэрдэ бастыҥын тутан, бэккэ өрө көтөҕүллэн олорор. Билигин улахан уолун кэргэнэ көрөн-истэн олорор. Бу туһунан кийиитэ Тамара Конановна Токоемова кэпсиир:
— Эһээбит олус чараас, эмиэ да олус кытаанах санаалаах киһи. Киһи быһыытынан бу сылдьарын курдук судургу. Кини эппитэ-тыыммыта барыта сөп, төрдүттэн олохтоох буолар. Сүбэһит бэрдэ. Уонна, олох хаппырыыһа суох. Аһыгар да таламастаабат, арай быара ыалдьар буолан диетанан аһыыр. Баай битэмииннээх, сибиэһэй бэйэ аһынан аһата сатыыбын. Ол биһиги дьиэ кэргэҥҥэ билиҥҥитэ кыаллар. Эһээбитин олус таптыыбыт, харыстыыбыт. Өссө уһуннук биһиги аттыбытыгар маннык олорон, олохпутун киэргэтэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Эһээ Бүөтүр, биһиги аймах кинини маннык ааттыыбыт, саамай улахан баҕа санаата диэн – орто дойду дьоно-сэргэтэ эйэлээх, дьоллоох олохтоноругар. Ыччаттар үөрэҕи баһылаан, үлэни кыайа-хото тутан, дьоһун олох төрдүн булалларыгар баҕарар.
Петр Акимович иллэээх-эйэлээх олох, кыайыы туругурарын туһугар турууласпыт сыаналаммат кылаатын олус күндүтүк саныыбыт, сыаналыыбыт. Биһиги улууска соҕотох хаалбыт бэтэрээммит өссө да уһуннук олороругар баҕарабыт.
Валентина ДОГОЮСОВА, Үөһээ Бүлүү, edersaas.ru сайтка анаан