Уон оҕолоох, түөрт сиэннээх Устиновтар Амма улууһун Эмис нэһилиэгэр олороллор. Ийэлээх аҕалара эдэрчи, күөгэйэр күннэригэр сылдьар дьон.
Ыал аҕа баһылыга Сергей Анатольевич булчутунан, сылгыһытынан үлэлээбитэ, былырыыҥҥыттан ыла бааһынай хаһаайыстыба тэриммитэ. Былырыын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн грант ылан, сүөһүлэрин ахсаанын элбэппиттэрэ, хотоннорун кэҥэппиттэрэ, тиэхиньикэ ылбыттара. Билигин 16 ыанар ынахтаахтар. Өссө элбэтэр санаалаахтар да, от, сир тиийбэтэ атахтыыр. Хаһаайын биэс сыл иһигэр 100 төбөҕө тиэрдэр былааннаах. Нэһилиэккэ Аҕа түмсүүтүн салайар. Уолаттарын кытта өрөспүүбүлүкэтээҕи “Аҕа күрэҕин” икки төгүллээх кыайыылаахтара, хаста да бириистээх миэстэҕэ тиксибиттэрэ. Булчут, балыксыт, спорду өрө тутар. Волейболлуур, гиирэни анньар, сүүрэр. “САХАВА” ыһыаҕар 20 сыл буолан баран кыттан, улуус хамаандатыгар киирсэн 3-с миэстэ буолбуттара.
Ийэлэрэ Туйаара Петровна оҕо саадыгар үлэлиир уонна оҕолорун, дьиэтин-уотун көрөр. Улахан хаһаайыстыба, оҕуруот, дьиэ-уот үлэтэ-хамнаһа хаһан да бүппэт буоллаҕа. Эдэр эрдэҕинэ спордунан сөбүлээн дьарыктаммыта: теннистиирэ, волейболлуура, хайыһардыыра.
Кинилэр букатын эдэр сылдьан, ыһыахха билсибиттэрэ, тута таптал уотугар куустарбыттара. Сергей аармыйаттан кэлэ сылдьара, Туйаара оскуолаҕа үөрэнэрэ. Холбоһон баран, үрэх баһыгар олоро сылдьыбыттара. Дьиэлэрин тутталларыгар Тыа хаһаайыстыбатын сылынан, улуус көмөлөспүтэ.
Устиновтар нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор көхтөөх кыттыыны ылаллар, спорт, кэнсиэр буоллун, үлэ, субуотунньук буоллун, хаһан да аккаастаммакка, өрүү инники күөҥҥэ сылдьаллар. Олоххо көхтөөх көрүүлээх ыал.
Төрөппүттэриттэн холобур ылан
Улахан уоллара Александр 26 саастаах, кэргэннээх, икки оҕолоох. Улахан кыыс Эльза эмиэ ыал, икки оҕолоох. Үһүс оҕолоро Герман – көҥүл тустууга аан дойдутааҕы турнир боруонса мэтээлин хаһаайына, ыччаттарга аан дойдутааҕы турнир үрүҥ көмүс призера, соторутааҕыта ыал буолбута. Кэргэнэ Кристина – оҕунан ытыыга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара, 2012 с. Лондоннааҕы олимпиада кыттыылааҕа, Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ.
Төрдүс оҕо Айза Чурапчытааҕы физкультура, спорт институтугар 2-с кууруска үөрэнэр. Сотору Кытайга теннискэ күрэхтэһэ барыахтаах. Софья – 9-с кылаас үөрэнээччитэ, атырдьах ыйыгар Турцияҕа аан дойдутааҕы фольклор фестивалыгар бараары сылдьар. Туйаара – 7-с, Прохор – 5-с кылааска үөрэнэллэр. Оттон кыра уолаттар Игнат – 6, Сережа – 4 саастаахтар, оҕо саадын иитиллээччилэрэ. Саамай кыралара, атаахтара, муннуларын бүөтэ Танюшка 2 саастаах. Киниэхэ эбэтин, Дьоруой Ийэ Татьяна Никифоровна аатын, баҕар, удьуордуо, киһи төрдө буолуо диэн биэрбиттэрэ.
Көстөрүн курдук, оҕолор төрөппүттэриттэн холобур ылан, бары спордунан, ырыанан-үҥкүүнэн дьарыктаналлар, үөрэхтэригэр үчүгэйдэр, актыбыыстар.
Оҕо – Таҥара бэлэҕэ
— Туйаара Петровна, кыра эрдэххиттэн элбэх оҕолоох буолуом дии саныыр этиҥ дуо?
— Мин эбэм Елена Петровна Новикова 11 оҕолоох, Дьоруой Ийэ, ыанньыксыт этэ, ийэм Татьяна Никифоровна Новикова 11 оҕолоох, Дьоруой ийэ, ыанньыксыт. Онон бииргэ төрөөбүттэрбиттэн кинилэри мин удьуордаабыппын быһыылаах. Убайым аҕыс, атыттар алталыы, түөртүү, үстүү оҕолоохтор. Эһэбит Степан Петрович Новиков – сэрииттэн инбэлиит буолан кэлбитэ, урут Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕасчыт эбитэ үһү. Сааһын тухары тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбитэ. Кэргэним атыыһыт Ларионовтартан төрүттээх.
Кыра эрдэхпиттэн оҕолору наһаа сөбүлүүбүн. Ыаллаах буола оонньоотохпутуна, мин хайаан да уонча куукуланы оҕо гынан, ону көрөн, бүөбэйдэһэн тахсарым. Ону тэҥэ, арыый улаатан баран, куруук убайдарым кыра оҕолорун көрсөр этим, куттаммакка, миэхэ эрэнэн хааллараллара. Мин ахсыс оҕобун, уолаттар ортолоругар үөскээбитим диэххэ сөп.
Ийэбит ыанньыксыт буолан, наар фермаҕа олорорбут, күн аайы көстөөх сиртэн оскуолабытыгар үөрэнэ кэлэрбит. Кыһын интэринээт аһыллыар диэри оннук сылдьарбыт. Куттаммат этибит, бэйэ-бэйэбитин көрсөн, бүөбэйдэһэн сылдьарбыт. Урукку оҕолор буоллахпыт, төрөппүттэрбит биһиэхэ эрэнэр, итэҕэйэр этилэр.
— Оттон, арай, ийэҕин-эбэҕин удьуордаан, 11-скин оҕолонуоҥ этэ дуо?
— Оо, ону Айыы Таҥара эрэ билэр (күлэр). Таҥара биэрдэҕинэ, оҕолонуом даҕаны. Кырабын 42-бэр төрөөбүтүм. Туох барыта, бүтүн киһини этэ да барбаккын, үөһэттэн ыйыллан, ананан кэлэр ээ. Оҕо диэн – Таҥара бэлэҕэ, олох саамай күндүтэ буоллаҕа. Онон оҕонон баай ыалбыт.
Көмөттөн көрө маттыбыт
— Бу саас Ил Дархан Егор Борисов “Дьоруой Ийэ” бэлиэни олохтуур, биирдии мөлүйүөнү биэрэр туһунан ыйааҕа тахсыбыта. Эн бу бэлиэни ылан эрэҕин дуо?
— Билбэтим ээ, докумуоннарбын биэрбитим. Ирдэбиллэргэ хапсарым буолуо дуо? Дьиҥэ, наһаа үчүгэй буолуо этэ!
— Оттон судаарыстыбаттан туох көмөнү ылаҕытый?
— Урут босуобуйа, чэпчэтии баара. Быйылгыттан олох чугаһаппатылар. Кыамматтар испииһэктэригэр киирэргэ, кэтэххэ уонтан элбэх төбө сүөһүлээх буоллаххына, хапсыбат эбиккин. Итинник киритиэрийдэри киллэрбиттэр. Онон босуобуйаттан, көмөттөн көрө маттыбыт. Элбэх оҕолоохторго массыына биэрэр бырагыраамаҕа эмиэ хапсыбатахпыт – онус оҕобун төрөөбүппэр, улахан оҕоҥ 23 сааһын туолла диэн.
Итинник хааччахтыыллара сыыһа дии саныыбын. Төһө да сүөһүлээх буолларбыт, уон оҕону иитиэххэ, аһатыахха-таҥыннарыахха, үөрэттэриэххэ наада буоллаҕа. Кырдьыга, сүөһүлээх буолан, үүт харчытынан иитиллэн олоробут. Бэйэбитин наһаа кыамматтарбыт, дьадаҥыларбыт дэммэппит, орто сиэринэн олорор ыалбыт. Аны, төһө да ыал буолбуттарын иһин, саҥа атахтарыгар туран эрэр улахан оҕолорбутугар эмиэ көмөлөһөбүт. Билиҥҥитэ икки устудьуоннаахпыт.
Массыынаҕа да наадыйарбыт ханна барыай, үс оҕобут улуус киинигэр, куоракка нэдиэлэ аайы кэриэтэ күрэхтэһиилэргэ, олимпиадаларга айанныыллар, онно бырайыас наада. Массыыналаахпыт буоллар, аҕабыт таһыа этэ. Оттон кирэдьиит ылаары гыннахха, “кыамматтаргыт” дииллэр (күлэр). Массыына ылаары, баантан ыйыта сылдьыбыппыт. Куоракка дьиэ ылар кыахпыт суох, оҕолорбут куортамнаһан олорон үөрэммиттэрэ. Чугас улуускут диэн уопсай биэрбэттэр ээ. Ол иһин биир кыыспыт чугастыы Чурапчыга, олорор уопсайдааҕын иһин, үөрэнэ барбыта.
Элбэх оҕолоохторго дьиэ биэрэр бырагыраамаҕа уочаракка турбуппут. Уочараппыт 190-с этэ, кэнники билсибиппит, төттөрүтүн эбиллэн, 250-с буолан хаалбыппыт этэ. Хаһан ыларбыт дуу, ылбаппыт дуу, биллибэт. Куоракка дьиэлээхпит буоллар, оҕолорбутун үөрэттэрэрбитигэр төбөбүт ыалдьыа суоҕа этэ буоллаҕа. Ол мөлүйүөнү биэрдэллэр, биһиги дьиэ кэргэҥҥэ улахан көмө буолуо этэ.
Оҕо оҕоттон үөрэнэр
— Аныгы кэмҥэ үс оҕолоох ыаллар элбэх оҕолоохтор ахсааннарыгар киирсэллэр. Үгүстэр элбэх оҕону төрөтөртөн, кыратыгар көрөртөн-харайартан, иитэн-үөрэттэрэн атахтарыгар туруоралларыттан саллаллар…
— Билигин үйэ тубуста дии саныыбын. Урукку курдук буолбатах. Биллэн турар, оҕону көрүү-истии ийэттэн ордук тутулуктаах. Оҕо үс сааһыгар диэри – ийэ оҕото. Түүн ыарыйдаҕына, ийэ утуйбат. Саамай көрүүлээх-истиилээх кэмигэр оҕо ийэтиттэн арахпат. Оттон аҕа булар-талар, хааччыйар, дьиэ кэргэн бигэ тирэҕэ буолар аналлаах.
Оҕолорбут бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр, иллээхтэр, дьиэ-уот үлэтигэр көмөлөһөллөр. Холобур, ханна эмит бардахпына, кыргыттар бэйэлэрэ ынахтарын ыан, оҕуруоттарын, бырааттарын-балыстарын, дьиэни-уоту көрөн хаалаллар. Хас биирдиилэрэ эбээһинэстээхтэр, онтуларын толороллор. Тыа сирин үлэтин барытын сатыыллар. Билигин оҕо оскуолаҕа барда да, дьиэҕэ көстүбэт буолан хаалар. Күнүс нэһииччэ ыксалынан кэлэн аһаан барар, онтон киэһэ биирдэ кэлэн уруогун ааҕар, дьиэ үлэтин оҥорор. Ону таһынан, күрэхтэһиилэргэ, лааҕырдарга сылдьаллар. Гермаммыт оннук сылдьан, дьиэҕэ көстөрө да ахсааннаах буолааччы. Ону ол оҕо сайдарыгар, инникитигэр туһалаах, кэскиллээх буоллаҕына, бобуоҥ-хаайыаҥ дуо?
Уопсайынан, оҕону үлэнэн иитэр сөп дии саныыбыт. Окко, сир астыырга бары бииргэ сылдьабыт. Аҕабыт булка, балыкка уолаттарын илдьэ сылдьан үөрэтэр. Кыргыттар сайын кафеҕа эҥин үлэлээн, эбии харчылаһаллар, күһүҥҥүгэ таҥастарын-саптарын булуналлар. Ону тэҥэ хаһаайыстыбаларыгар үлэлииллэр.
Дьиэ кэргэн үгэстэрэ
— Оҕону төрөтөр, иитэр эрэ тутах. Кинини киһи быһыытынан сайыннарыахха, дьоҕурун арыйыахха, кэмигэр таба көрөн, өйүөххэ наада буоллаҕа. Эһиги маны хайдах сатыыгыт?
— Оҕолорбутун кыраларыттан сайыннара сатыыбыт. Куруһуоктарга сылдьаллар, спордунан дьарыктаналлар. Күрэхтэһиилэргэ, лааҕырдарга, бэстибээллэргэ баралларыгар, кыах баарынан, ыыта сатыыбыт. Бу сайын Айзабыт Кытайга, Соня Турцияҕа күрэхтэһэ барыахтаахтар. Убайдарыттан-эдьиийдэриттэн да холобур ылаллар быһыылаах, үөрэхтэригэр үчүгэйдэр, олоххо олус көхтөөхтөр, ону хааччахтаабаппыт.
— Дьиэ кэргэҥҥитигэр туох үгэстэрдээххитий?
— Хайаан да төрөөбүт күннэри, бары бырааһынньыктары ылабыт. Онон биһиги дьиэҕэ бырааһынньык наһаа элбэх (күлэр). Сөбүлүүр аспытын астанан, оонньоон-көрүлээн, күлэн-үөрэн атаарабыт. Тыа ыалын сиэринэн, айылҕаҕа сынньана таарыйа сир астыыбыт, суол көһүннэҕинэ, Амма өрүскэ баран хоно сытан, сөтүөлээччибит.
— Оҕолоргут бары кэриэтэ интэриэһинэй ааттаахтар дии, ону ким талбытай?
—Үксүн аҕабыт таларын, сыымайдыырын сөбүлүүр, аат биэрэргэ маастар. Оҕо төрөөтөҕүнэ, киниэхэ барсар, сөп түбэһэр аата бэйэтэ тахсан кэлэр эбит. Майгытыгар, бэл туттарыгар-хаптарыгар сөп түбэһэр буолан хаалар.
— Үлэттэн атын, өссө туохха үөрэтэҕитий?
— Бу олоххо саамай сүрүн суолтата — оҕо доруобуйата. Онон, саамай кылаабынайа, доруобай уонна дьоллоох буолалларыгар баҕарабын. Үчүгэй дьон буола улаатыҥ, хайаан да үөрэхтэниҥ, ыал буолуҥ диэн үөрэтэбит. Айылҕаҕа, дьоҥҥо үчүгэй сыһыаннаах, чиэһинэй, улаатымсыга суох буоларга такайабыт. Олоххо куһаҕаны эрэ булан көрүмэҥ, үчүгэйи-куһаҕаны араарыҥ диэн этэбит.
Түмүк оннугар
Устиновтар дьиэ кэргэннэригэр аҕа оруола үрдүктүк тутуллар. Кини эппит тыла бүтэһиктээх, ыйааһыннаах, ыллыктаах. Аҕалара судаарыстыба көмөтүгэр соччо итэҕэйбэт, бэйэтин харытын күүһүнэн оҕолорун атахтарыгар туруортуур дьүккүөрдээх.
Мин бу улахан, элбэх оҕолоох ыал ийэтин кытта кэпсэтэн баран, дьиэ кэргэн иллээх, сылаас эйгэтигэр киирэн ылбыттыы сананным. Аныгы үйэҕэ элбэх оҕону төрөтөртөн, иитэртэн, үөрэттэрэртэн саллыбаттарын сөҕө көрдүм. Саамай сүрүнэ, оҕолор улаатан, киһи бэрдэ буолан, олоххо бэйэлэрин суолларын булан, үлэлээн-хамсаан, ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн, дьоллоохтук олордуннар.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru