Бу күннэргэ нуучча классик суруйааччыта Антон Чехов кэпсээннэрин ылан хат аахтым. “Радость” диэн тэттик кэпсээнигэр биир эр бэрдэ итирик туруктаах сылдьан акка тэптэрбитин хаһыакка полиция сводкатыгар таһаарбыттарын, ону кини киэн тутта барыларыгар кэпсии сүүрэрин туһунан суруллар. Антон Павлович бу түгэҥҥэ сиэр-майгы, таһым кыһалҕатын киһи сонньуйар гына ыраас мууска ууран биэрэр. Сорох ардыгар бэлиитикэни “ырытааччылар” итинтэн туох да итэҕэһэ суохтук тыллаһаллар эбээт.
edersaas.ru
Итини туохха сыһыаран этэбиний? Нэһилиэк баһылыга – улууһу, улуус баһылыга – өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары үлэлэһэр буоллаҕына, регион лидерэ федеральнай структуралары кытта кэпсэтэн, тылын ылыннаран дьыалатын-куолутун быһаарсар. “Биһиги Ил Дархаммыт федераллары кытта үлэлэспэт”, “тылын ылыннарбат”, “дуоһунаһыгар эппиэттээбэт” дииллэрин истэбин. Ол эрээри “ырытааччылар” биири тумналлар, федеративнай тутуллаах (ол аата тэҥ бырааптаах судаарыстыбалар кыттыһан олоруулара) судаарыстыбаҕа олорорбутунан, федеральнай структураны кытары үлэлэспэт буолуу хайдах да сатаммат эбээт. Үп-харчы үксэ бырагыраамаларынан тыырыллар буолан, онно киирсии, тахсар сокуоннарга регион уратытын, олохтоохтор интэриэстэрин учуоттатыы, инвестордары кытары үлэлэһии, улахан хампаанньалар өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар кыттыһалларын ситиһии, о.д.а. боппуруостар барыта федераллар нөҥүө ааһаллар. Үксүгэр ити үлэ сцена кэтэҕэр хаалар, биһиги уопсай хартыынаны эрэ көрөбүт уонна оннук буолуохтааҕын курдук ылынабыт (худуоһунньук хартыынатыгар бүтэһик сурааһыны тардан, суруйааччы айымньытыгар түмүктүүр туочуканы туруоран киэҥ эйгэҕэ таһааралларын, хормейстер хорун бэлэмнээн кэнсиэр көрдөрөрүн тэҥэ). Онон бүгүн итиннэ аҕыйах холобуру аҕалан санаабын этэргэ соруннум.
Хаарбах дьиэ
Хаарбах дьиэ кыһалҕата, ордук Дьокуускай куоракка, урут-уруккуттан турар. Манна анаан киин куоракка туспа бырагыраама олохтонон, син кыра-кыралаан кээрэтиллэн испитэ да, үбүлээһинэ кыаллыбакка, үгүс дьиэ таах сиргэ тимирэ турбута. Арай 2012 с. хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү аадырыстаах федеральнай бырагыраама олоххо киирэн, улахан хамсааһын таҕыста. Буолаары буолан, Дьокуускайга эрэ буолбакка, нэһилиэктэргэ эмиэ тарҕанна.
Бу бырагырааманан 2012 с. диэри испииһэккэ киирбит дьиэлэр көтүрүллүөхтээхтэрэ, Россия үрдүнэн манна барыта 11145,65 тыһ. кв м иэннээх дьиэ былааннаммыта. Биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн испииһэккэ 491,02 тыһ. кв м хаарбах дьиэ киирбитэ, 30 тыһ. киһи 11 тыһ. кыбартыыраттан көһүөхтээҕэ. Атын регионнарга холоотоххо, баһаам элбэх иэннээх дьиэ. Холобура, ыаллыы сытар Амур уобалаһа 341,5 тыһ. кв м иэннээх дьиэни киллэрэн олорор. Оттон “миллионник” куораттардаах регионнар Татарстан – 317,86, Новосибирскай – 169,21, Омскай – 152,88, Нижегородскай – 276,87 тыһ. кв м иэннээх дьиэни испииһэккэ киллэттэрбиттэр. Ити, дьиҥэр, бу регионнарга хаарбах дьиэ суох диэн буолбатах. Улахан кырдьаҕас куораттарга биһигиннээҕэр буолуох хаарбах дьиэлэр бааллара биллэр. Ону оччолорго регион лидердэрэ аахайбакка дуу эбэтэр соруйан көрдөрүмүөхтэрин баҕаран дуу, испииһэккэ киллэттэрбэтэхтэр. Уонна биир үксүн бырагыраама усулуобуйата, федеральнай үбүлээһини таһынан регион, муниципальнай тэриллии эбии үбүлээһиҥҥэ кыттыһыан наадата, тохтоппут буолуохтаах. Дьиҥэр, бу маннык үлэлэртэн лидер киһи хаачыстыбата, бэйэтигэр төһө эрэнэрэ, дьонун-сэргэтин иннигэр төһө эппиэтинэһи сүгэрэ, нэһилиэнньэ олоҕун төһө тупсара сатыыра, көстөр эбээт. Оттон бу хамсааһын, хаарбах дьиэни көтүрүү, нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыыга биир көдьүүстээх механизм. Ол да иһин президент Владимир Путин инники күөҥҥэ тутар боппуруостарыгар киллэттэрдэҕэ.
Итини өйдөөн Омскай уобалас салалтата биһиги Ил Дархаммыт Егор Борисов бу бырагырааманы (быйылгынан түмүктэннэ, ол эрээри Егор Афанасьевич хаарбах дьиэлэри көтүрүү өрөспүүбүлүкэ суотугар эһиилгиттэн салҕанан барыаҕын туһунан иһитиннэрбитэ) Россия таһымыгар хайаатар да салгыы ыытыахха наадатын туһунан этии киллэрбитигэр тута сөбүлэспитэ. Онон Егор Афанасьевич регионнары түмэ тардан (федерацияҕа ити улахан суолталаах), дойду салалтатыгар тылын иһитиннэрбитэ. Ити этиитигэр эппиэт быһыытынан дойду президенэ Владимир Путин Санкт-Петербурдааҕы форумҥа бу бырагыраама 2019 с. салҕанан барыаҕын туһунан эппитэ. Онон билигин Россия үрдүнэн хаарбах дьиэлэри испииһэктээһин бара турар. Көрөөрүҥ эрэ, бырагыраама иккис болдьоҕор чыҥха атын хартыына буолуоҕа.
Суол-иис
Киэҥ-куоҥ сирдээх дьон суол-иис кыһалҕатыгар кыһарыйтарарбыт ханна барыаҕай? Ил Дархан, дьокутаат, баһылык үлэтин сыаналааһын буоллун, барытыгар “суолу оҥотторбото”, “суол куһаҕан” диэн күдээринэ тыл быраҕан кэбиһэбит. Ол эрээри саныыбын ээ, биһиги да Татарстан (67,8 тыһ. кв км иэннээх сирдээх) эбэтэр Лениград уобалаһын (83,9 тыһ. кв км) курдук иэннээх дойдулаахпыт буоллар (биһиги сорох улуустарбыт 100 тыһ. тахса кв км иэннээхтэр), төһө эрэ суолбутун оҥостон олоруохпут этэй? Итини ордук Россия үгүс регионун, улуустан улууска айанныырым курдук, быһа түһүтэлээн ааһан баран биллим.
Билигин “суолбут оҥоһуллубат” диэҕи тылым тахсыбат. Кэлиҥҥи сылларга федеральнай да, регионнааҕы да, муниципальнай да суолларбытыгар үгүс үлэ барда ээ. Ылан көрүҥ, Дьокуускай куораппытын, хайдахтаах курдук тубуста. Ил Дархан Егор Борисов Дьокуускай куорат 2022 с. диэри социальнай-экономическай сайдыытын туһунан Ыйааҕа таҕыста. Онно эмиэ суолу оҥорууга биир улахан пуун сурулунна. Аны аҕыйах сылтан бэттэх Лена федеральнай суолга төһөлөөх элбэх үлэ барда? Билигин Бүлүүлүүр суолга хас да сиринэн үлэ бара турар. Горнайдар суоллара оҥоһуллан Дьокуускайга начаас икки ардыгар кэлэр буоллулар. Халыма федеральнай суолга эмиэ үлэ тохтообот. Ити барыта федеральнай салалтаны кытары кэпсэтииттэн тахсар эбээт. Аны хоту улуустарга кыһыҥҥы суолу оҥорууга “Арктика суоллара” диэн тэриллибитэ. Дьиҥэр, саамай уһун суол биһиэхэ кыһынын оҥоһуллар эбээт. Ити этиллибит барыта Ил Дархан Анал этиитигэр киирэн турар (манна даҕатан эттэххэ, Егор Афанасьевич анал этиитигэр Дьокуускай куорат, тыа хаһаайыстыбатынан, промышленноһынан дьарыктанар уонна хоту улуустар туспа бырагырааманан сайдыахтаахтарын бэлиэтээн турар, онон Дьокуускай куоракка туһулаан таһаарбыт Ыйааҕа ити этиититтэн тахсар), бу туһунан элбэхтэ суруйбуппут. Онон манна сиһилии тохтообокко эрэ, манна сыһыаран биир түгэни ахтыахпын баҕарабын.
Бу соторутааҕыта Халыма федеральнай суолун туругун көрө, таарыччы регионнары бэрэбиэркэлии Госдума депутата, “Норуот фронун” иһинэн үлэлиир “Убитые дороги” диэн Россия мөлтөх туруктаах суолларын ыйар бырайыак ааптара Александр Васильев кэлэ сырытта. Кистэл буолбатах, бырайыак аатыгар да этэринии, депутат ханна куһаҕан суол баарын көрө-истэ кэлбитэ чахчы. Уонна хайдахтаах курдук үлэ баран иһэриттэн бэйэтэ да соһуйда.
Даҕатан эттэххэ, Александр Николаевич биэс сыллааҕыта Тырааныспар миниистирин Максим Соколову кытары Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта. “Ааспыт сырыыбар сылдьыбыт суолум уонна билиҥҥи суолум олох атыттар. Үлэ күүскэ барбытын бэйэм харахпынан көрөн итэҕэйдим уонна Егор Борисов, регион Ил Дархана, итини барытын хонтуруолга тута сылдьарын биһирээтим”, — диэн үлэтин түмүгүнэн иһитиннэрбитэ.
Итини этэллэр ээ, атын хараҕынан көрүү диэн. Биһиги сорох ардыгар үөрэнэн хааламмыт, үчүгэйи да, көммүтү да аахайбакка туора ыстанарбыт баар суол. Онон түмүккэ этиэм этэ, Антон Чехов кэпсээнигэр суруйарыныы, оруна суоҕу үлүннэрэн-балыннаран кэпсииртэн, куһаҕантан ас таһаарынартан туттунуоҕуҥ. Ити биһигини киэргэппэт.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru