Дьокуускайга Николай Островскай аатынан көрбөттөр уопсастыбаларын бибилэтиэкэтигэр “Айар аартык суолугар” диэн кинигэ сүрэхтэннэ. Кинигэ ааптара – хараҕынан бастакы группалаах инбэлиит, “Арассыыйатааҕы көрбөттөр уопсастыбаларын иннигэр үтүөлэрин иһин” бэлиэ хаһаайына, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Иннокентий Павлович Кононов—Бөртө Уола.
edersaas.ru
Иннокентий Павлович Кононов—Бөртө Уолун «Байанай» сурунаалга 2012 сылтан эрэдээктэрдиэхпиттэн үчүгэйдик билсэбин. Кини бу өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр сурунаалга өссө ити инниттэн суруйар эбит этэ. Маны таһынан «Саха сирэ», «Забота-Арчы», «Кыым» хаһыаттарга уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн быһыытынан эмиэ бэчээттэнэрэ.
Үлэбин саҕалыырбар тута сурунаал көхтөөх ааптардарын кытары ыкса сибээһи олохтоон барбытым, кинилэр сэргэх суруйууларын сойуппакка таһаарарга, көхтөөхтүк суруйалларын тохтоппотторугар, сибээстэрин сүтэрбэттэригэр кыһалларым. Ол иһигэр, кылгас, судургу курдук эрээри, бэйэтэ туһунан тыыннаах, ааҕааччыны тардар суруйуулардаах Бөртө Уолун чугастык ылыммытым. Иннокентий Павлович бастаан төлөпүөнүнэн билсэн баран, арыт сирдьиттээх кэлэн, суруйбут матырыйаалларын үксүн бэйэтэ туттарара, туох туһунан суруллубутун, суолталааҕын уонна хаһан тахсыан сөбүн быһаарсан тэйэр ирдэбиллээх ааптар. Кэлин компьютерга түһэрэн флешканан аҕалар буолта.
Ааптар олоххо күүстээх тардыһыытын, тобуллаҕас өйүн, сайдам санаатын биһирээммин, сахалыы «Викторияҕа» уонна «Саха- араадьыйаҕа», «Байанай» биэриилэрбэр ыҥыран, им-балай олоххо булгуруйбат санаатын күүһүнэн ситиспит ситиһиилэрин, айар үлэтин туһунан киэҥник-холкутук кэпсэппиппит. Онно үгүс истээччилэр эрийэн кэпсэтиигэ кыттыбыттара, Иннокентий Павловиһы айар үлэтинэн хайҕаабыттара, сэҥээрбиттэрин биллэрбиттэрэ олус долгутуулаах этэ.
ххх
Бу дьоһуннаах кинигэҕэ ааптар санаатын сайа этэр хоһоонноро, олоххо араас түгэннэри кыраҕы хараҕынан көрбүт бэлиэтээһиннэрэ, ыстатыйалара киирдилэр. Кини алта сааһыгар куорунан ыалдьыбыта хараҕар охсон олоҕор улахан охсууну ылбыта. Онтон ыла олоҕу атын хараҕынан көрөргө, ураты көрүүнэн сылыктыырга, олоҕу сыаналыырга үөрэниитэ – суруйар эйгэҕэ ураты буочардаах ааптар быһыытынан биллэригэр тирэх буолбута саарбаҕа суох. Онуоха күн бүгүн дьон-сэргэ ортотугар итэҕэс санаммакка үлэлии-хамсыы сылдьарыгар көмөлөспүт төрөппүттэригэр, бииргэ төрөөбүттэригэр махтанар – инбэлиит диэн туораппатахтарыгар, ыарыһах диэн атаахтаппатахтарыгар. Ити түгэн Иннокентий Павлович инники олоҕор олус туһалаабытын ахтар. Маныаха Анна Павловна Кононова-Маркова диэн үөрэхтээх эдьиийэ уол инники олоҕун таба өйдөөн, 1960 с. көрбөттөр оскуолаларыгар киирэрин ситиспит. Ол кэмтэн ыла бэйэтин иннин көрүнэ, туруоруммут сыалын-соругун ситиһэ үөрэммит. Онон кини, ыарахан түбэлтэҕэ түбэспит төрөппүттэргэ, оҕолорун олоххо туруулаһарга үөрэтэллэригэр бэйэтин олоҕун уопутуттан сүбэлиирэ оруннаах.
Бөртө Уола булт тиэмэтигэр, кыыл-сүөл майгытын-сигилитин ойуулааһыҥҥа, экология боппуруостарыгар ордук табыллан суруйар. Ол курдук «Абытай» диэн кэпсээҥҥэ дьөһөгөй оҕото дойдутун, иччитин хайдахтаах курдук ахтара, бэриниилээҕэ ойууланар. Бу сындалыйбат сындааһыннаах саха маанылаах сылгыта иччитигэр кэлээри, улуу эбэ сааскы муустаах уутуттан чаҕыйбакка харбаан туорааһына, доҕоро ууга былдьаныытыгар көмөлөһөр баҕалааҕа ааҕааччыны уйадытар курдук сэргэхтик суруллубут. Аны Наайда диэн олус чугас доҕорун, сирдьит ытын дьоҕурун, өйүн-мэйиитин суруйуута эмиэ бэрт кэрэхсэбиллээх. «Өрүү торуоскалаах» дьоҥҥо кырдьык да сирдьит ыт диэн туохтааҕар да олус күндү доҕор буоларын итэҕэйэҕин!
Саха буоларынан, ааптар олус уйан хоту дойду айылҕатын туһунан бэйэтин санаатын үллэстэр, этиилэрин киллэрэр. Ол курдук, «Кус сымыыттаабат, балык үөскээбэт», «Андаатар туһатынааҕар хоромньута элбэх» диэн суруйууларыгар Ийэ айылҕатын туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар патриот буочара көстөр.
Ааптар кинигэтигэр суруйар биир улахан хайысхатынан кыраайы үөрэтии, биир дойдулаахтарыгар, үүнэр көлүөнэ ыччаттарыгар төрөөбүт дойдутун биллэр уонна биллибэт өрүттэрин, умнуллубут түгэннэрин билиһиннэрии буолар. Онуохаҕа Иннокентий Павлович тулуурун, дьулуурун түмэн, архыыбы хасыһан үөрэппитэ сөхтөрүөн сөхтөрөр. Ол түмүгэр «Бөртө күүстээхтэрэ», «Таһаҕасчыттары үйэтитиэххэ», «Дойдуну дьон киэргэтэр» о.д.а. суруйууларыгар уонна бөртөлөр, Кононовтар төрүччүлэрин ымпыктаан-чымпыктаан ырытыыларыгар – төрөөбүт дойдунан, баай историятынан, чулуу дьоннорунан киэн туттуу көстөр. Биллэн турар, маннык суруйуулар кыраайы үөрэтээччилэргэ, эдэрдэргэ иитэр-үөрэтэр суолталаахтар. Итинэн Бөртө Уола халыҥ аҕа ууһун түс-бас киһитэ буолара, саха үгэһинэн аймахтарын бэйэтин тула түмэрэ көстөр.
Аны «Мэтээлэ суох Миитэрэй» диэн Дьоппуоньуйа сэриитин кыттыылааҕа Дмитрий Иннокентьевич Иванов ахтыытын суруйарыгар, бэрт дьикти, соһуччу түгэн ахтыллар. Ол 1944 с. Халхин-Гол кыргыһыытыгар киирээри турар Миитэрэйдээх, «Манньыаттаах кыра уолабын» диир бэрт сытыы, ыраас сэбэрэлээх биир дойдулаахтарын көрсүбүттэрэ кэпсэнэр. Хомойуох иһин, сахалар ортолоругар оччотооҕу кырыктаах НКВД агена баар буолан, ол уол тутуллубут. Миитэрэйдээх сарсыҥҥы күнүгэр киһилэрин баран көрсүбүттэригэр уйадыйбыт уонна: «Мантан тахсарым биллибэт. Буруйа суохпун, көннөрү саха киһитэбин! Дойдугутугар тиийдэххитинэ мин туспунан кэпсээриҥ…», — диэхтээбит. Бу түгэни историктар эмиэ интэриэһиргиэхтэрин сөп…
Кинигэҕэ ааптар бибилэтиэкэ билии-көрүү храмын быһыытынан ураты суолталааҕын элбэхтэ бэлиэтиирэ, үлэһиттэригэр махтанара оруннаах. Мөлтөхтүк көрөр дьон мантан олус үгүс иһитиннэриини, билиини-көрүүнү, сайдыыны ылаллара, аныгы технологияларынан туһаналлара саарбахтаммат. Итини сэргэ Бөртө Уола инбэлииттэр уопсастыбаларыгар эрэ баар кыһалҕалары буолбакка, дойдутугар тиийэ (Улахан Аан кулууба «Аан Аартык» болҕомтоҕо наадыйар) баар итэҕэстэри кырдьыгынан ытыска ууран, үрдүкү салалтаҕа тиийэ күүскэ туруорсар, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх сытыы бөрүөлээх кэрэспэдьиэн быһыытынан бу кинигэҕэ эмиэ көстөр.
Түмүктээн эттэххэ, Иннокентий Павлович Кононовы-Бөртө Уолун – «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайынын, 2-с Малдьаҕар нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕун, инбэлииттэри үлэлэтэр «Учебнай-производственнай комплекс» дириэктэрин сүбэһитин, бу тэрилтэ Бочуоттаах үлэһитин, үлэ бэтэрээнин, халыҥ аймах тумус туттар киһитин, олоххо актыыбынай көрүүлээх саха саарынын, уопсастыбаннай кэрэспэндьиэни саҥа дьоһуннаах кинигэтинэн эҕэрдэлиибин, айар-суруйар эйгэҥ өссө да кэҥээтин диэн ис сүрэхтэн үтүө баҕа санаабын тиэрдэбин! Дьулууруҥ, тулууруҥ, киэҥ-холку санааҥ сырдыкка сирдиэхтин!
Александр ПОСТНИКОВ-СЫНДЫЫС, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru