Бүгүн — Борокуратуура үлэһиттэрин күнэ. Бу идэлээх бырааһынньыктарынан сибээстээн, 2017 сыл түмүгүнэн түөрт бастыҥ үлэлээх борокуратуура салайааччыларыттан дьоҕус интервью ылаттаатыбыт.
Онуоха хас биирдиилэригэр маннык ыйытыылары биэрдибит: 1). Тоҕо, чуолаан, борокуруор идэтин талбыккыный? 2). Бастакы сорудаҕыҥ (дьыалаҥ). 3). Борокуруор булгуччу ханнык хаачыстыбалардаах буолуохтааҕый? 4). Ааспыт сыллааҕы үлэ сүрүн түмүктэриттэн кылгастык билиһиннэр.
Александра Алексеева, Дьокуускай куорат борокуруора:
1). Борокуруор идэтин баҕа санааларбар оҥорон көрбөт этим эрээри, Свердловскайдааҕы юридическай институкка үөрэнэ киирэрбэр, суут-борокуратуура факультетын талбытым. Судьуйа уонна борокуруор идэлэрин туһунан толору билбэтэрбин да, үөрэнэргэ интэриэһинэй буолуо дии санаабытым. Үһүс куурус кэнниттэн быраактыкабын Дьокуускай куорат борокуратууратыгар үчүгэйдик бараммын, үөрэхпин бүтэрэн кэлээт, бу борокуратуураҕа үлэлии киирбитим.
2). Бастакы дьыалам өйбөр кытаанахтык хатаммыт: киин куорат Геологов оройуонугар Билибин уулуссатын бүтэһик тохтобулугар «криминальнай» өлүк көстүбүтүгэр барбытым. Онно тиийбитим – 14-15-тэ быһаҕынан анньыллан өлөрүллүбүт киһи өлүгэ сытара, милииссийэ үлэһиттэрэ бөҕөтө. Мин, институкка үөрэппиттэрин курдук, быһылаан сирин үөрэтэн-чинчийэн, өлүктэн дакаастабылга суолталаах эттиктэри ылан-хомуйан киирэн барбытым. Онтон арай өйдөөн көрбүтүм – биир киһи эмиэ итинник гынар эбит. Кэлин билбитим, судмедэксперт эбит, мин кини үлэтин толорбуппун.
3). Борокуратуура үлэһитэ, бастатан туран, киһилии киһи уонна сиэрдээх буолуохтаах. Дьон кыһалҕатын өйдөөн-дьүүллээн болҕомтолоохтук истэргэ кыһаллыахтаах. Маны тэҥэ, борокуруортан эппиэтинэстээх, түргэн-тарҕан, дьиссипилиинэлээх буолуу ирдэнэр. Итиэннэ үлэлииргэ дьулуурдаах, бэйэни туттунары сатыыр, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах буолуохтаах.
4). Ааспыт сылга биһиги борокуратуурабыт 6 тыһыынчаттан тахса сокуону кэһии чахчытын булла, гражданнартан 5205 сурук киирдэ. Үҥсүүлэр, сүрүннээн, буруйу оҥоруу туһунан иһитиннэриилэри ылыыга, бэлиэтээһиҥҥэ, көрүүгэ сыһыаннаахтар. Ону тэҥэ, барыллааһын силиэстийэ кэмигэр тахсар кэһиилэргэ, дьиэ-уот, тутуу, үлэ-хамнас, коммунальнай хаһаайыстыба сокуоннарыгар сыһыаннаах үҥсүү элбэх. Борокуратуура орооһон, 45976 тыһ. солк. суумалаах хамнаска иэс төлөннө. Бу эйгэҕэ биһиги Үлэ судаарыстыбаннай иниспиэксийэтин кытта бииргэ үлэлиибит.
Артем Ильин, Ньурба улууһун борокуруора:
1). Борокуруор идэтин, арааһа, майгым сөп түбэһэринэн, бэрээдэги олохтуур баҕа санаалаахпыттан таллаҕым. Ис-испиттэн барыта орун-оннугар сөптөөхтүк сааһыламмыт уонна бигэ туруктаах буоларын сөбүлүүбүн. Ол иһин 90-с сылларга юридическай хайысхалаах үөрэҕи чопчу өйдөөн туран, бэйэм талбытым. Юридическай факультет устудьуона эрдэхпинэ, саамай сөбүлүүр биридимиэтим «прокурорскай надзор» этэ. Үһүс куурустан Дьокуускай куорат борокуратууратын силиэдэбэтэлин уопсастыбаннай көмөлөһөөччүтүнэн анаммытым. Ол кэмтэн саҕалаан, инники ханнык идэнэн үлэлиирбин быһаарынан, онно сыстан барбыт эбиппин. Билигин үлэбин астынан туран толоробун, олус сөбүлүүбүн.
2). 2010 сыллаахха Ньурба улууһун борокуруорун дуоһунаһыгар анаммытым. Сонно бэйэм көҕүлээһимминэн, ол кэмҥэ үлэлии олорор өрөспүүбүлүкэ борокуруоругар приемҥа суруйтаран киирбитим. Салайааччым ыйыыларын-кэрдиилэрин болҕойон олорон истибитим. Кини бастакы сорудахтара, сүрүннээн, буруйу оҥорууну уонна хоруупсуйаны утары охсуһууга сыһыаннаахтара. Быһыыны-майгыны олус үчүгэйдик билэн-көрөн олороро уонна Ньурба улууһугар буруйу оҥоруу таһыма үрдүгүн бэлиэтээбитэ. Үлэлиир сирбэр кэлээт, бастатан туран, улууска сокуоннас уонна буруйу оҥоруу туругун ырытан көрбүтүм. Ол саҕана буруйу арыйыы 50% кэриҥэ этэ. Ол эбэтэр буруйдары аҥарын эрэ арыйаллара, хас иккис буруй арыллыбакка хаалара. Күн бүгүн ити балаһыанньа уларыйда, буруйу арыйыы көрдөрүүтэ 90%-ҥа тэҥнэстэ.
3). Мин санаабар, борокуруорга булгуччулаах хаачыстыбалар — чиэһинэй уонна принципиальнай буолуу. Борокуруор үгүс элбэх үлэни кыайа тутар, эппиэтинэстээх уонна толоругас буолуохтаах. Сокуоннас туругун толору хонтуруолга тутуохтаах, дьону ытыктыахтаах, сокуону бары кэһиилэргэ принципиальнай эппиэти биэриэхтээх. Маны сэргэ, борокуруор үлэтэ аһаҕас буолуохтаах, нэһилиэнньэҕэ иһитиннэриллэн-биллэриллэн иһиэхтээх. Бу дьон-сэргэ борокуратуура уорганнарыгар, итиэннэ бүттүүн судаарыстыбаҕа даҕаны итэҕэйиилэрэ үрдүүрүгэр көмөлөөх.
4). 2017 сылга 300-тэн тахса киһи үлэҕэ бырааба чөлүгэр түһэрилиннэ, кинилэргэ 8,5 мөл. солк. тахса суумалаах хамнаска иэстэрэ төлөннө. Хоруупсуйаны утары 200-тэн тахса сокуон кэһиллиитэ булуллан, буруйдаахтар бары эппиэтинэскэ тардылыннылар. Ааспыт сылга биһиги көҕүлээһиммитинэн, тулаайах оҕолорго кыбартыыралара, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ сир учаастактара бэрилиннилэр, уонунан инбэлииттэр уонна дьон олорор дьиэҕэ бырааптара чөлүгэр түһэрилиннилэр. Борокуратуура ыыппыт сүрүннүүр үлэтин түмүгэр, улууска буруйу оҥоруу таһыма намтаата. Ол курдук, бу ааспыт сылга, 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, буруйу оҥоруу аҕыйаата.
Иван Ядреев, Чурапчы улууһун борокуруора:
1). Үрдүк юридическэй үөрэххэ Екатеринбург куоракка Ураллааҕы юридическай академия Аан дойдутааҕы сыһыаннаһыыларга уонна быраапка институтугар үөрэммитим. Борокуратуураҕа киирэр баҕам үһүс кууруһу бүтэрээт, быраактыка кэнниттэн үөскээбитэ. Ол сайын уонна ол кэннинээҕи каникулларга борокуратуура силиэдэбэтэллэригэр көмөлөһөөччүнэн үлэлиир этим. Борокуратуура үлэтин кэллэ кэлээт сөбүлээбитим. Сыллар ааспыттарын кэннэ, билигин да үлэбин астынабын.
2). Маҥнайгы сорудаҕым диэн – Дьокуускай куорат милииссийэтин силиэстийэ салаатын биир түмүк мунньаҕар кыттыбытым буолар. Онно өссө тугу да чопчу билбэт киһи буолан туран, силиэстийэ үлэтигэр борокуратуура аатыттан сыанабыл биэриэхтээҕим. Долгутуулаах этэ даҕаны, сорудахпын толорбутум. Маҥнайгы суут мунньаҕар судаарыстыба буруйдааһынын оҥорор эмиэ тобук титириэр диэри кутталлаах этэ даҕаны, киһи барытыгар үөрэнэр.
3). Бастатан туран, кырдьыксыт, сиэрдээх киһи буолуохтаах. Ханнык баҕарар сокуон туттуллар эйгэтигэр, сокуон буукубаларын кэннигэр тыыннаах дьон дьылҕата баарын куруук өйдүүр киһи буолуохтаах. Иккиһинэн, борокуруор дьоҕурдаах үлэһит буолуохтаах, сокуоннас олохтуурга ыйы-ыйдаан күҥҥэ 18-тыы чаастаах үлэттэн толлуо суохтаах. Үсүһүнэн, борокуруор хорсун санаалаах, эппиэтинэстэн куттаммат киһи буолуохтаах, араас ыарахан, ыксаллаах быһыыга-майгыга соҕотох сөптөөх быһаарыныыны ылары сатыахтаах. Төрдүһүнэн, дьону кытары кэпсэтэргэ эйэҕэс майгылаах уонна публичнай киһи быһыытынан, харизмалаах буолуохтаах.
4). Борокуратуура билиҥҥи кэмҥэ олох бары эйгэтин хабан үлэлиир. Ааспыт сылга Чурапчы улууһун борокуратуурата 2000-тан тахса федеральнай сокуону кэһии чахчыларын булбута, ону туоратарга 160-тан тахса утарыы (бырачыас) киллэрбитэ, суукка 300-тэн тахса борокуруор ирдэбилэ баран көрүллэн сөптөөҕүнэн ааҕыллыбыта. Борокуратуура бэрэбиэркэтин түмүгэр, 9 холуобунай дьыала тэриллибитэ, ол иһигэр, 3 дьыала — бүддьүөт үбүн-харчытын сиэһиҥҥэ. Быйылгы саамай улахан кыайыыбыт диэн – «Макрос» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ 7 дьиэни кыттыһан (долевой) тутуохтаах дуогабарын толорбокко сылдьарыттан, “Чурапчы улууһа” муниципальнай тэриллиини кытары уопсай үлэ түмүгүнэн 2 дьиэтэ тутуллан, дьоҥҥо бэриллибитэ. Чурапчы дьоно бэйэлэрин бырааптарын сүрдээҕин көмүскэнэр буоллулар.
Шамиль Нургалеев, Хаҥалас улууһун борокуруора:
1). Алданнааҕы политехническай техникуму 1996 сыллаахха бүтэрбитим кэнниттэн салгыы үрдүк үөрэҕи ылар туһунан боппуруос үөскээбитэ. Оҕо эрдэхпиттэн быраабы араҥаччылыыр уорганнарга үлэлиир баҕа санаалаах этим, ол иһин юридическай үөрэҕи талбытым. 2001 сыллаахха Иркутскайдааҕы политехническай университеты үөрэнэн бүтэрбитим. Үөрэнэ сылдьан, быраактыкабын ис дьыала уонна борокуратуура уорганнарыгар барбытым. Дьэ, чопчу ол кэмҥэ өйдөөбүтүм, борокуратуура силиэдэбэтэлэ буолуохпун баҕарарбын – судургута суох эрээри, интэриэһинэй уонна туһалаах идэ. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Алданнааҕы борокуратуураҕа силиэдэбэтэл эбээһинэһин толорор борокуруор көмөлөһөөччүтүнэн анаммытым.
2). Бастакы дьыалабынан РФ Холуобунай кодексатын 111-с ыст. 4-с чааһынан тэриллибит холуобунай дьыаланы силиэстийэлээһин буолбута. Ол эбэтэр, киһи доруобуйатыгар ыарахан эмсэҕэлээһини соруйан оҥорон, сэрэҕэ суохтан өлүүгэ тиэрдии дьыалатын. Обургу оҕолор оҥорбут буруйдара этэ.
3). Борокуратуура уорганнарын үлэһиттэригэр ирдэбил үрдүк. Билиҥҥи кэмҥэ борокуруор үлэтэ араас өрүттээх, киэҥ эйгэлээх буолан, кини идэтийии да өттүнэн, киһи да быһыытынан, эҥкилэ суох буолуохтаах. Сокуоннары эндэппэккэ билэрин сэргэ, дьон кыһалҕатын быһаарыыга ураты болҕомтолоох буолуу, киһини кытта сатаан кэпсэтии курдук хаачыстыбалар улахан суолталаахтар. Биһиги үлэбит, бастатан туран, уопсастыба уонна судаарыстыба интэриэстэрин көмүскээһиҥҥэ туһуланарынан.
4). Ааспыт сылга, сүрүннээн, хамнаска иэһи кэмигэр төлөттөрүүгэ, ойууру баһаартан харыстааһыҥҥа, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор бырааптарын көмүскээһиҥҥэ ураты болҕомто уурулунна. Ол курдук, борокуратуура орооһон, 30 мөл. солк. тахса суумалаах хамнаска иэс төлөнөн, 1400 киһи бырааба көмүскэннэ. Ойуур баһаардарын туһунан эттэххэ, өскөтүн 2016 сылга 20 эбит буоллаҕына, былырыын 14-кэ диэри аҕыйаабыта (тэҥнэбилгэ, 2010 сыллаахха 49 этэ). Ити муниципальнай тэриллиилэр ойуурга уот туруутун утары үлэҕэ соччо бэлэмэ суохтарыгар миэрэлэри ылбыппыт, сонуннары киэҥник тарҕатар ситимнэринэн өйдөтөр-сэрэтэр үлэни тиһигин быспакка ыыппыппыт түмүгэр ситиһилиннэ. Борокуратуура ирдэһэн, 72 оҕо алимент ылар бырааптаммыта. Улууска буруйу оҥоруу ахсаана аҕыйаата, буруйу арыйыы бырыһыана үрдээтэ.
Вера МАКАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Сүрүн хаартыска: ааптар түһэриитэ.