“Колмар” хампаанньа былырыын “Соҕуруу Саха сирэ” урутаан сайдар сир резиденинэн киирэн, Нерюнгри оройуонун сайдыытыгар биллэрдик сабыдыаллаан эрэр. Былырыыҥҥы сыллааҕы көрдөрүүнэн, Нерюнгри өрөспүүбүлүкэ регионнааҕы баалабай бородууктатыгар 20 % укта.
edersaas.ru
Билигин хампаанньа икки сиринэн, Инаглинскайдааҕы уонна Денисовскайдааҕы хайа байытар комплекстарынан, аһаҕас уонна сир аннынан таас чоҕу хостуур. Бу комплекстар былырыын Уһук Илин регионнарга тэриллибит урутаан сайдар сирдэр ахсааннарыгар киирсэн “Соҕуруу Саха сирэ” бырайыак резиденинэн буолбуттара. Денисовскайдааҕы шахтаны “Колмар” хампаанньа 2007 с. атыылаһан ылан, 2009 с. бастакы, 2015 с. иккис уочаратын олоххо киллэрбитэ. Билигин мантан сылга 2 мөл. тонна чоҕу хостууллар. Шахта уратыта диэн таас чоҕу “камернай-столбовой” ньыманан ылаллар. Россияҕа бу маннык ньыманан үлэлээһин уонна ханна да суох, “Колмар” бастакынан саҕалаата. Иллэрээ сыл хампаанньа өссө Инаглискайдааҕы байытар фабрикатын олоххо киллэрбитэ.
Ону сэргэ, былырыын Денисовскайдааҕы байытар фабрикатын тутуутун саҕалаабыта. Эбийиэктэрин быйыл саас үлэҕэ киллэриэхтээх. Быйылгыттан өссө Инаглинскайдааҕы комплексын иккис уочаратын тутуутун саҕалаата. Ону таһынан сирин-уотун кэҥэтэн, Үөһээ-Талуматааҕы таас чохтоох сиргэ үлэлииргэ көҥүлү ылла. Бу мантан аһаҕас ньыманан уонча сыл устата 4 мөл. тонна чоҕу хостуур былааннаах. Онон хампаанньа ааспыт сылтан үлэтин өссө тэтимирдэн биэрдэ.
Оттон бырайыактарын барытын олоххо киллэрдэҕинэ, сылга 20 мөл. тоннаны хостуур буолуохтаах. Хампаанньа хостообут баайын сүрүннээн тас дойдуларга, Азия, Тиихэй акыйаан кытылыгар олорор регионнарга, таһаарар. Ол иһин Хабаровскайга Ванино диэн улахан порт тута сылдьар.
Нерюнгри 20 бырыһыана
Олунньу 2 күнүгэр Нерюнгрига РФ президенин Уһук Илин регионнарга боломуочуйалааҕа – вице-премьер Юрий Трутнев кэлэн барда. Кини Уһук Илин регионнарга тутуллубут урутаан сайдар сирдэртэн “Соҕуруу Саха сирэ” бырайыак тэтимнээхтик сайдан иһэрин, эрдэ былааннаммытыттан 1,5 төгүл элбэх инвестицияны укпутун бэлиэтээн эттэ. “Хампаанньа урутаан сайдар сир резиденин быһыытынан олус үчүгэйдик үлэлии олорор. Былаанын 1,5 төгүл куоһарда. Билигин инвестицията 30 млрд солк. тэҥнэстэ. Саха сиригэр 25 млрд солк. инвестициялаата. Туох баар үлэ барыта былаан быһыытынан бара турар. Хампаанньа олохтоох каадырдары ыларын таһынан, “Мир” рудник исписэлиистэрин үлэлэтэр. Хампаанньа тула аччыгый, орто бизнес сайдан эрэр. Онон “Колмар” үлэтэ көдьүүстээх диэн сыаналыыбыт”, — диэн бэлиэтиир кини.
Санатан эттэххэ, Нерюнгри – таас чоҕунан дьарыктанан олорор монокуорат буолар. 2017 сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 16,8 мөл. тонна таас чох хостоммут буоллаҕына, улахан аҥара Нерюнгри оройуонуттан ылыллар. Быйыл өссө Денисовскайдааҕы байытар фабрика үлэҕэ киирэринэн, 18 мөл. тоннаны былаанныыллар.
Билигин Нерюнгри өрөспүүбүлүкэ регионнааҕы баалабай бородууктатыгар 20 % эбэ олорор. Манна “Колмары” таһынан “Мечел”, “СУЭК” хампаанньалар үлэлииллэр. Онон бу кэнники сылларга Нерюнгрига промышленность өттүнэн өрө тахсыы буолла. Ити, биллэн турар, оройуон сайдыытыгар олус улахан суолталаах.
“Колмар” сирин-уотун кэҥэттэ
Хампаанньа бу күннэргэ боруоданы эһэргэ туһуламмыт матырыйааллар собуоттарын, ыскылааттарын, ону сэргэ үлэһиттэригэр анаан Чульмаҥҥа дьиэ тутууларын саҕалаата.
Собуокка уонна ыскылаакка барыта 20 мөл. солк. инвестициялыахтаах. Эбийиэк уопсай иэнэ 51,6 тыһ. кв м буолуохтаах. Ыскылаат 50 тоннаҕа тиийэ матырыйаалы батарыахтаах. Хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Артем Левин бэлиэтииринэн, тутууну 4 ыйынан бүтэрэр санаалаахтар. «Бу собуот, ыскылаат «Колмар» хампаанньа таас чох баайдаах сирдэрин барытын хааччыйыахтаах. Билигин биһиэхэ аһаҕас ньыманан хостуурга матырыйааллар наадалар. Салгыы собуот сир анныгар үлэлииргэ туһуламмыт анал матырыйааллары оҥоруоҕа», — диэн иһитиннэрэр кини.
Манна кэлэн ааҕааччым, бука: “Собуот айылҕаҕа буортута суох дуо?” – диэн ыйытыаҕыҥ. Бу ыйытыыны хампаанньа салалтатыгар биэрбиппитигэр: “Умайар, эстэр эттиктэри оҥорор собуот селитраны (тыа хаһаайыстыбатыгар хамаҕатык туһаныллар) туһанар. Онон айылҕаҕа туох да буортуну таһаарбат”, — диэн хоруйдаатылар.
Маны таһынан хампаанньа сирин-уотун кэҥэттэн тиэхиньикэлэрин көрүнэр анал киин тэрийэр санаалаах. Бэлиэтээн эттэххэ, “Колмар” аан дойдуга туһаныллар саҥаттан саҥа тиэхиньикэни, оборудованиены атыылаһар. Онуоха көрөр-истэр анал сервис суох. Ол иһин Чульмаҥҥа “Фамур”, “Сандвик”, “Джой” курдук Англия, Польша, Швеция улахан фирмаларын кытары дуогабар түһэрсэн, сервис киинин арыйыахтаах. Манна инвестиция уопсайа 400 мөл. солк. диэри тиийиэхтээх, 80 үлэ саҥа миэстэтэ тэриллиэхтээх. Бу киин аҥаардас “Колмары” эрэ хааччыйбакка, Алдан, Нерюнгри оройуонугар баар тэрилтэлэри барыларын көрүөхтээх.
Үлэһиттэргэ анаан дьиэ
Хампаанньаҕа икки сыллааҕыта 2 тыһыынча киһи үлэлии-хамсыы сылдьыбыт буоллаҕына, быйыл 4 тыһыынчаҕа тиийиэхтээх. Кэлин бу сыыппара 7 тыһыынчаҕа тэҥнэһиэхтээх. Ол иһин хампаанньа үлэһиттэригэр анаан Чульмаҥҥа биэс куорпустаах олорор дьиэ тутан эрэр. Манна 1100 киһини олордор былааннаах. Бу комплекска остолобуой, оҕо оонньуур, спортивнай былаһааккалара баар буолуохтара. Итини сэргэ Чульмаҥҥа коммунальнай хаһаайыстыба ситимнэрин, уот линияларын саҥардыахтаах. Ону таһынан Серебрянай Борга эргэ дьиэлэри өрөмүөннээн эмиэ дьонун олордуохтаах.
“РФ президенэ хампаанньалар промышленноһынан эрэ дьарыктаммакка социальнай эйгэни эмиэ көрүөхтээхтэрин туһунан этэн тарар. Ол иһин хампаанньалар инфраструктураны сайыннарыыга болҕомтолорун ууруохтара. Саҥа эбийиэктэр тутуллар сирдэригэр оскуола, оҕо саада, балыыһа, спорт, култуура дьиэлэрэ тутуллуохтаахтар. Билигин тоҕус региоҥҥа биэһигэр мунньах ыыппыппыт. Социальнай эбийиэктэр тутууларыгар көмө-тирэх буолабыт”, — диэн бэлиэтиир суруналыыстары кытары көрсүһүүгэ Юрий Петрович.
Медицина киинэ тутуллуоҕа
Маны таһынан “Колмар” “Россия тимир суоллара” хампаанньаны кытары дуогабар түһэрсэн Нерюнгрига медицина киинин тутарга сананна. “Шахта үлэтэ уустугун, ыараханын ааһан, олус сэрэхтээх уонна кутталлаах. Ол иһин биһиги үлэһиттэрбитигэр промышленнай медицина диэн баар буолуохтаах.
Үлэһит хаһан баҕарар, ханна баҕарар үчүгэй усулуобуйалаах медицинан хааччыллыахтаах. “Россия тимир суолларын” медицинскэй комплекса үчүгэй. Ол иһин хампаанньаны кытары урутаан сайдар сиргэ медицина киинин тэрийэргэ дуогабардастыбыт. Манна үлэһиттэр эрэ буолбакка, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ, оройуон олохтоохторо бары көрдөрүнүө этилэр”, — диэн этэр хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Цивилев.
Аэропорду саҥардыахтара
Социальнай эбийиэктэри таһынан хампаанньа Нерюнгри аэропордун саҥардыыны туруорсар. Аэропорт куораттан 40 км ыраах, Чульман бөһүөлэгин таһыгар баар. Промышленноһынан дьарыктанан олорор оройуон холугар олус кыра. Уһук Илин регионнар сайдыыларын министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, “Уһук Илин уонна Байкал регионнарын сайыннарыы” анал бырагырааманан 70 млрд солк. көрүллэн, 2016 с. үлэ түмүктэниэхтээх этэ да, кыаллыбатах. Онон бу боппуруос бэбиэскэттэн түспэт.
“Аэропорда суох биһиги кыайан табыллыбаппыт. Аэропорт тутуута хайаатар да наада. Бу аэропорт Россия атын регионнарыгар тахсарын ааһан, аан дойду линиятынан көтүүнү саҕалыахтаах. Олохтоохтор бу хайысханан хамаҕатык туһаныа этилэр”, — диэн бэлиэтиир Сергей Евгеньевич. Онон аэропорду саҥардыыга бырабыыталыстыбаны кытары сөҥнөһөн үлэ ыытыллыаҕа.
“Баахтанан үлэни төрүкү утарабыт”
Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Ил Дархан Егор Борисов этиитинэн Дьарыктаах буолууну көҕүлээһин сыла биллэрилиннэ. Былырыын “Олохтоохтору — промышленноска” бырайыагынан 2 тыһ. киһи биэс тэрилтэҕэ үлэҕэ киирбит буоллаҕына, быйыл өссө 3 тыһ. киһини үлэҕэ анатыахтаахтар. Манна “Колмар” хампаанньа быһаччы үлэлэһэр. Нерюнгритааҕы технологическай колледжы, Хотугулуу-илиҥҥи федеральнай университеты кытары дуогабардаһан үлэлиир. Манна даҕатан эттэххэ, колледж базатыгар исписэлиистэри бэлэмниир анал киин тэриллиэхтээх. Бу кииҥҥэ олохтоохтор үөрэнэн промышленнай хампаанньаларга үлэлии барыахтаахтар.
“Биһиги вахтанан үлэни төрүккүттэн утарабыт. Вахтанан үлэлиир киһи быстах үлэһит. Үлэтигэр да оннук сыһыаннаһар. Ол иһин хампаанньабытыгар дьону тардан хамнастарын үрдэтэбит, олорор усулуобуйаларын тупсарабыт. Үлэлиир сирбитигэр муниципальнай тэриллиини кытары сөбүлэһэн социальнай эбийиэктэри тутарга көмөлөһөбүт. Ити барыта үлэһиттэрбит дьиэ кэргэттэрин көһөрөн аҕалан эбэтэр олохтоохтор төрөөбүт дойдуларыгар төттөрү кэлэн үлэлииллэригэр туһуланар. Билэбит, шахтаҕа үлэлиир олус уустук. Шахтердар көлүөнэлэрэ диэн баар. Итиннэ болҕомтобутун уурабыт. Оскуола саҕаттан оҕолору бэйэбитигэр ыҥыран эбийиэктэри көрдөрөбүт, аһаҕас уруоктарга кыттабыт, колледж устудьуоннара быраактыкаларын бараллар. Аны туран, үлэһиттэрбитин салгыы үөрэттэрэн идэлэрин хаҥатан хампаанньа иһигэр биир үктэлтэн атыҥҥа тахсан иһэллэрин хааччыйабыт. Дьиҥэр ыллахха, саҥаттан саҥа тиэхиньикэни атыылаһан производствоны сайыннаран иһиэххэ сөп. Ол эрээри ону үлэлэтэр киэҥ билиилээх, уопуттаах, дьаныардаах, дьулуурдаах үлэһиттэр наадалар эбээт. Кинилэри иитэн таһаарыыга биһиги улахан болҕомтобутун уурабыт. Хампаанньа билигин тирээн турар боппуруоһун эрэ буолбакка, 50-ча сыл инникитин көрөр”, — диэн бэлиэтиир хампаанньа генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Артем Левин.
Кини этиитигэр эбэн эттэххэ, шахтаҕа үлэлиир дьон ортотунан 120-140 тыһ. солк. хамнастаахтар. Оттон аһаҕас ньыманан үлэҕэ 80-100 тыһ. солк. ылаллар. Ону таһынан хампаанньа үлэһиттэригэр туох баар социальнай төлөбүрү барытын биэрэр, путевканан санаторийга ыытар. Ити буолар ээ, үлэһиккэ болҕомтону ууруу диэн.
Ыспыраапка:
“Соҕуруу Саха сирэ” урутаан сайдар сир 2016 с. ахсынньыга тэриллибитэ. Билигин манна аҕыс резидент баар. Инаглинскайдааҕы уонна Денисовскайдааҕы хайа байытар комплекстар – сүрүннэрэ. Бу былаһааккалары “Колмар” хампаанньа бас билэр. Хампаанньа сүрүннээн коксаланар таас чоҕу тас дойдуга таһааран атыылыыр. Билигин 2 млрд солк. курдук инвестиция киирдэ.
СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекин бэлиэтииринэн, билигин “Соҕуруу Саха сиригэр” өссө атын резиденнэр киирэн эрэллэр. Ол курдук, сважина хаһыытынан дьарыктанар «Сервис-Интегратор Якутия (СИЯ)», таас чоҕу хостооһун үлэтигэр бэлэмнэниини ыытар «СГТ-Восток», аһынан-үөлүнэн дьарыктанар «АЙКО», тиэхиньикэни көрөр «ЦТП «БелАЗ-24» тэрилтэлэр. Манна өссө биэс тэрилтэ докумуоннарын бэлэмнии сылдьаллар. Бу тэрилтэлэр көмүс хостооһунугар, суол оҥоруутугар, тыа хаһаайыстыбатыгар, аһы-үөлү бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэһэр санаалаахтар.
“Соҕуруу Саха сирэ” бырайыакка саҥа резиденнэр киирэллэриттэн оройуон сайдар эрэ. Саамай сүрүнэ манна үлэ миэстэтэ тахсар. Резиденнэр таас чоҕунан эрэ дьарыктаммакка атын эйгэлэргэ киирэн биэриэхтэрэ. Билэргит курдук, Нерюнгри оройуонугар тимир рудата, уран, көмүс, апатит, о.д.а. хостоноллор. Ону сэргэ улахан хампаанньалар кэллэхтэринэ орто, аччыгый бизнес эмиэ сайдар.
Аграфена КУЗЬМИНА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru.