Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр бүгүн чулуу ыанньыксыт, «Кириэстээх» тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибин үлэһитэ, «Үлэ Албан аатын» 3 истиэпэнин уонна “Хотугу сулус” уордьаннар кавалердара, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Владимир Африканович Михайлов 65 сааһын туолар үөрүүлээх үбүлүөйүгэр анаммыт “Ынах сүөһү — удьуор дарыкпыт уонна кэскилбит» диэн ыанньыксыттар сэминээрдэрэ буолла.
edersaas.ru
Сэминээргэ алта уонтан тахса киһи кыттыыны ылла. Ол иһигэр 1989-1992 сс. тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Прокопий Иванов, чөмпүйүөн ыанньыксыт, “Хотугу сулус” уонна «Үлэ Албан аата» үһүс истиэпэннээх уордьанын кавалера Павел Шарин, «Кириэстээх» кэпэрэтиип кылаабынай зоотехнига Августина Трифонова, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Сунтаар улууһун урукку “Бордоҥ” сопхуос партийнай кэмитиэтин сэкирэтээрэ Прокопий Иванов, өрөспүүбүлүкэ хаһаайыстыбаларын исписэлиистэрэ, сүөсүһүттэрэ уонна ыанньыксыттара бааллар.
Дьоһун тэрээһини саҕалыырыгар миниистир Александр Атласов сүөһүнү иитии сүрүн көрдөрүүлэрин туһунан иһитиннэрдэ:
— Күн бүгүҥҥү туругунан Саха сиригэр ынах сүөһү сэттэ боруодата иитиллэр: симменталь, холмогор, саха сүөһүтэ, кыһыл истиэп, хара эриэн, кыһыл эриэн уонна калмык боруодалара. Быйыл 237 тыһ. 926 сүөһү, ол иһигэр 78 тыһ. 400 ыанар ынах кыстатыллан турар. Саамай элбэх сүөһү, өрөспүүбүлүкэ сүөһүтүн 22 %-а Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарыгар баар. 2017 с. түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ биир ынахтан ортотунан 2 тыһ. 187 киилэ үүт, племенной хаһаайыстыбаларга 3 тыһ. 695 киилэ үүт ыанар. “Бөртө” сылгы собуота (Хаҥалас) ынаҕын ахсыттан 3 тыһ. 892, “Кириэстээх” кэпэрэтиип (Сунтаар) 3 тыһ. 341, «Тумул» кээпэрэтиип (Мэҥэ Хаҥалас) 3 тыһ. 206 киилэ үүтү ыыры ситиһэннэр, инники күөҥҥэ сылдьаллар. Ынах сүөһүнү искусственнайдык буоһатыыга эппиэттээх “Сахаплемхолбоһук” АУо былырыын 30 тыһ. ынаҕы сиэмэлээн, былаанын 76,4% толорбута. Быйыл 32 тыһ. ынаҕы хабар сорудаҕын алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан, 70,7 % толорон иһэр.
Кэлиҥҥи сылларга ыанньык ахсаанын энчирэппэт, ыал дьарыктаах буолуутун хаачыйар соруктаах дьаһаллар ылыллаллар. Ол курдук 2016 с. Ил Дархан Егор Борисов сорудаҕынан, 121 нэһилиэккэ биирдии мөлүйүөн солкуобайы биэрэн, 1 тыһ. 587 сүөһүнү атыылаһан, 912 кэтэх хаһаайыстыба сүөһүнэн хааччылынна. Бу ыаллар үс сылынан ылбыт сүөһүлэрин ахсаанынан уулаах тыһаҕастары атын ыалларга биэриэхтээхтэр. Маны таһынан, племенной хаһаайыстыбалар ыччат сүөһүлэри атыылыыллар эрээри, хаһаайыстыбалар үптэрэ-харчылара кырыымчыгыттан плематыы былаана үксүгэр туолбат. Арай, саҥа саҕалыыр бааһынайдар кэбэҕэстик атыылаһаллар. Холобур, 2016 с. 100, 2017 с. 227 племенной сүөһүнү атыыласпыттара, быйыл 230 ыччат сүөһү атыыланыахтаах.
Племенной үлэ 2018-2022 сс. племенной үлэ былаанын чэрчитинэн тэриллэн ыытыллар. Арассыыйа племенной регистригэр барыта тоҕус хаһаайыстыба киирэр: алта симментальга, икки холмогор боруодаҕа, биир саха сүөһүтүгэр идэтийэр хаһаайыстыбалар. “Кириэстээх” кэпэрэтиип былырыын симменталь сүөһүгэ Арассыыйа таһымнаах племенной хаһаайыстыба буолбута. Биллэн туран, манна бастыҥ ыанньыксыт Владимир Михайлов үлэтин түмүгэ улахан. Саҥа аҕалыллыбыт кыһыл истиэп боруода ынахтары тутан, 2017 с. түмүгүнэн ынах ахсыттан 4 тыһ. 217 киилэ үүтү ыан, кэлии сүөһүнү үчүгэйдик көрдөххө-иһиттэххэ, бородууксуйа биэрэрин дакаастаата. Бу боруода ынах сылга ортотунан 4 тыһ. 500 киилэни ыатар. Дойду салалтата сэлиэксийэлиир-племенной үлэҕэ үчүгэй дьаһаллары ылынна. Бастатан туран, атыыр оҕус сиэмэтин уонна племенной оҕуһу омук сириттэн киллэриини аҕыйатар итиэннэ олохтоох боруодалары кытта үлэни күүһүрдэр соругу туруорда. Онон төрүт олохтоох уонна аҕыйах ахсааннаах эстэн эрэр боруода сүөһүлэргэ тус сыаллаах бырагыраама оҥоһулла сылдьар. Биһиги министиэристибэбит бу бырагыраамаҕа саха сүөһүтүн киллэрэргэ үлэлэһэн, саха ынаҕар эрэгийиэн бырагырааматын бырайыагын бэлэмнээтэ. Кэлэр сылтан төрүт сүөһүбүт федеральнай бырагыраамаҕа киирсэн, үбүлээһиҥҥэ хабыллар кыахтанна.
Иккис кэскиллээх үлэ – олохтоох сүөһү саҥа тиибин бигэргэтии буолар. Өссө 1980-с сс. Георгий Коротов, Афанасий Чугунов, Николай Горохов Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар үөскээбит, төрдүгэр саха хааннаах олохтоох симменталь боруода баарын дакаастаабыттара. Кэлиҥҥи сылларга Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун салайыытынан бу хайысхаҕа үлэ күүһүрдэ: саха ынаҕыттан арыый улахан, симменталтан арыый кыра көрдөрүүлээх олохтоох ынахпытын силиэксийэ ситиһиитэ оҥорон, бигэргэтэрэр соруктаахпыт. Бу саҥа тиип тугу биэриэй? Племхаһаайыстыбалартан ынах ахсыттан 5 тыһ. киилэни ыыр ирдэнэр буоллаҕына, саҥа тиип бигэргэннэҕинэ, бу арыый кыччатыллыа. Оччотугар ынах сүөһүнү иитиигэ племхаһаайыстыбаларбыт ахсааннара элбээн, федерация да, өрөспүүбүлүкэ да бүддьүөттэриттэн үбүлээһин көрүллэн, бородууксуйаны оҥоруу тупсуо.
Ыанньыксыттар уонна сүөһү иитиитин исписэлиистэрин суолтатын үрдэтэргэ, үлэ уопутун атастаһарга икки сылга биирдэ ыанньыксыттар күрэхтэһиилэрэ тэриллэр. Кыайыылаахтар Арассыыйа таһымнаах күрэххэ баран кытталлар. Былырыын Новороссийскайга ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ Өлүөхүмэттэн Людмила Бояркина, Хаҥаластан Александр Громов өрөспүүбүлүкэ чиэһин көмүскээн, атын эрэгийиэннэр үлэлэрин-хамнастарын билсэн кэлбиттэрэ. Айсен Николаев сэтинньи 6 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан ыам ыйын 22 күнэ Сайылык күнүнэн биллэрилиннэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 355 сайылык баар. Кэлэр сылга 18 саҥа сайылык тутуллуохтаах.
Киэһэ биэс чаастан Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Култуура киинигэр чулуу ыанньыксыт Владимир Африкановиһы 65 сааһынан чиэстээһин тэрилиннэ. Түөрт уон сыл устата ыанньыксытынан таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар үбүлээри өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ тэрилтэлэрин, хаһаайыстыбаларын салайааччылара, уопсастыбаннас уонна улуустар дэлэгэссийэлэрэ эҕэрдэлээтилэр. Үлэ дьонун уруйдаан, ускуустуба маастардара кэнсиэр көрдөрдүлэр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru