“Үс сэргэ – Үс кут” духуобунай-сакральнай эспэдииссийэ кыттыылаахтара саха литературатын төрүттээччи, бөлүһүөк суруйааччы, норуот тумус туттар киһитэ Алексей Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 140 сылыгар аналлаах ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуйуллубут хатыҥнардаах-чараҥнардаах Чурапчы сиригэр Арыылаах нэһилиэгэр ыһыллыбыт ыһыахха ыалдьыттаатылар.
Чурапчы Арыылааҕар “Чөл олох” уопсастыбатын бастакынан тэрийсибит А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй 1-кы Хайахсыкка суруксутунан үлэлии олорон, 1904 сыллаахха бэс ыйын 4 күнүгэр Эдуард Пекарскайдыын Сыромятниковтар уонна Христофоровтар аймахха Саха сиригэр бастакынан арыгыта суох урууну тэрийбитин, чөл олоҕу уруйдаан, тус бэйэтинэн сэргэ туруоран түстээбитин олохтоох ыччаттар театрализованнай көстүү быһыытынан дьүһүйэн көрдөрдүлэр.
Ол кэнниттэн улуус дьаһалтатын баһылыга Андрей Ноговицын эҕэрдэ тыл этиитигэр маннык бэлиэтээтэ:
— Быйылгы сыл Чурапчыга История сылынан биллэриллибитэ. Онон сылы быһа улууспут сайдыытыгар үгүс үтүөлээх, биллэр суолу-ииһи хаалларбыт дьоммут үбүлүөйдээх сылларын бэлиэтиибит. Саха саарына А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 140 сылынан сибээстээн Чурапчы, Үөһээ Бүлүү уонна Өймөкөөн улуустарын уопсастыбаннаһа тэрийбит «Үс Кут-Үс Сэргэ» диэн бырайыактарын Чурапчы улууһун олохтоохторо олус биһирии ылынныбыт. Бу бырайыак биһиги историябытын, өбүгэлэрбит урукку олохторун, үгэстэрин үөрэтэрбитигэр улахан олугу уурда. “Үс Кут – Үс Сэргэ” бырайыактан сиэттэрэн, аһаҕас халлаан анныгар турар саха саарына Өксөкүлээх Өлөксөй туруорбут сэргэлэрин музей экспонатын быһыытынан ылынныбыт уонна сыаналаатыбыт. Суолталаах эспэдииссийэ кыттыылаахтара быйылгы История сылыгар Чурапчы улууһугар улахан бэлэҕи оҥордулар. Бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ Чурапчы Арыылааҕа улуу Өксөкүлээх Өлөксөйү кытта ыкса сибээстээҕэ биһигини олус долгутар уонна киэн туттууну саҕар.
Таатта улууһун дэлэгээссийэтин салайан аҕалбыт улуустааҕы үөрэҕирии управлениетын начальнигын солбуйааччы Мира Луковцева эспэдииссийэҕэ уопсастыбанньыктар, кыраайы үөрэтээччилэр сылдьалларын бэлиэтии көрөн, бу курдук эттэ:— “Үс Кут – Үс Сэргэ” бырайыак ааптардарын өйөөн, өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрээһиҥҥэ кыттыбыппытыттан олус үөрдүбүт. Бу хамсааһын ордук ыччат дьоҥҥо туһалаах тэрээһин. Кинилэргэ хаалларар үтүө дьыала көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиэҕэ. Биһиги Таатта улууһуттан аҕыс киһилээх дэлэгээссийэ буолан кэллибит. Биһигини кытта “Дьолуо” фольклорнай бөлөх кэллэ. Улууспутугар 226 уопсастыбаннай түмсүү баар. Ол иһин, ханнык баҕарар улахан тэрээһиҥҥэ биһиги тирэхпит – уопсастыбанньыктар. Онон бу эспэдииссийэҕэ уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх дьон кытта сылдьалларыттан киһи сүргэтэ көтөҕүллэр.
Үөрүүлээх сиэр-туом, санаа атастаһыытын кэнниттэн, эспэдииссийэ кыттыылаахтара өймөкөөннөр бэлэхтээбит ырыаларыгар уйдаран үҥкүүлээтилэр.
Чурапчылар оһуохайдарын көҕүлүттэн туттулар. Оһуохайга кыттыспыт дьон этээччилэр тылларын-өстөрүн олус сөбүлүү иһиттилэр.
Ыһыах аһыллыытын сиэрин-туомун кэнниттэн эспэдииссийэ кыттыылаахтара үссэнэн баран, Өксөкүлээх сэргэтин көрө-истэ айаннаатылар.
1904 сыллаахха Өксөкүлээх Өлөксөй Чурапчы Арыылааҕын Эргэ Сурт алааһыгар Бастакы – Ийэ Кут сэргэтин туруорбут. Былырыыҥҥыттан ыла бэлэмнэнэн, Чурапчы Арыылааҕын дьаһалтатын баһылыга Николай Сыромятников сүүрэн-көтөн, Өксөкүүлээх сууллубут сэргэтин ”куопуйалаан” сөргүтэн, өйдөбүнньүк Мэҥэ тааһы оҥотторон, “Үс Кут — Үс Сэргэ” духуобунай-сакральнай эспэдииссийэ кыттыылаахтарын ох курдук бэлэмнэнэн көрүстэ.
Тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Арыылаах нэһилиэгин ытык киһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, биологическай наука кандидата, РФ НА Сибиирдээҕи салаатын наукаҕа үтүөлээх бэтээрээнэ Семен Попов-Сиэдэрэй Сэмэн санаатын бу курдук үллэһиннэ:
— 2002 сыллаахха Өксөкүлээх Өлөксөй Чурапчы Арыылааҕар сэргэ туруорбутун туһунан “Саха сирэ” хаһыакка суруйбутум. Хомойуох иһин, ол ыстатыйабар туох да болҕомто ууруллубатаҕа. Хата 15 сыл буолан баран, история бу чахчыта бэйэтэ тахсан кэллэ. Улуу киһи өтө көрөн түстээбит дьыалата билигин олоххо дьэ киирэн эрэр. Нэһилиэктэргэ арыгы атыытын бобон, чөл олоҕу түстүүр тосхоллору ылынан эрэллэр. Онон “Үс Кут – Үс Сэргэ” эспэдииссийэ кыттыылаахтара олус суолталаах үлэҕэ ылсыбыккытын биһириибин!
— Арыылаах — Илин эҥэр улуустар хабайар ортолоро. Бу манна сэргэни туруоран, улуу Өксөкүлээх Өлөксөй киин улуус дьоно чөл олоххо тардыһан, Ийэ куттарын бөҕөргөттүннэр диэн туруорбут буолуохтаах, — диэн санаатын үллэстэр ХИФУ доцена, Өксөкүлээх сиэнэ Людмила Кулаковская.
Эспэдииссийэ кыттыылаахтара ытык сир Ийэ Кут сэргэтиттэн алгыс ылан, куттарын бөҕөргөттүлэр, дьиэ кэргэттэригэр иллээх, уйгулаах олоҕу баҕаран туран, оҕо, сиэн эбиллэн иһэригэр баҕардылар. Бу сэргэ сөргүтүллүбүт куопуйатын аттыгар мэҥэ тааска Ийэ Кут сэргэни саха саарына Өксөкүлээх Өлөксөй хаһан, тоҕо туруорбутун суруйбуттар. Кэнэҕэс Ийэ Кут Сэргэҕэ ыал буолар ыччат дьон сүгүрүйэ, алгыс ыла кэлиэхтэрэ. Ону түстээн Эргэ Сурт Ийэ Кут сэргэтигэр Өксөкүлээх удьуорун салҕааччы, улуу бөлүһүөк хос-хос сиэнэ Аяр Кулаковскай кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ксенофонтов Өймөкөөнтөн аҕалбыт тааһын ылан, өйдөбүнньүк быһыытынан мэҥэ таас аттыгар уурда.
“Үс Кут –Үс сэргэ” эспэдииссийэ кыттыылаахтара:
— Кэнэҕэс бу Ийэ Кут сэргэҕэ ыччат дьон кэлэн, кэскиллэрин холбуур кэрэ кэмнэригэр мантан алгыс ылан ааһыахтара. Үс Куту -Үс Сэргэни кэриэстиир үгүс дьон дьиэ кэргэн ахсаана тэнийиитигэр көрдөһөр ытык сиринэн буолуоҕа,— диэн алҕаан тарҕастылар.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru