Аан дойдуга бу кэнники сүүрбэччэ сыл саахымат курдук мындыр өй оонньуутун күүскэ сайыннарар инниттэн, араас таһымнаах опеннары, бэстибээллэри үгүстүк ыытар буоллулар. Ити күрэхтэһиилэр араас дойдулартан хас эмэ сүүһүнэн, ардыгар тыһыынчаннан оонньооччулары түмэллэр. Ону тэҥэ, биһиги Сахабыт сиригэр «Северное Сияние» диэн саахымат Өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээлэ 1987 сылтан тиһиктээхтик ыытыллар.
Мин санаабар, ити сыллар тухары тумус туттар бэстибээлбит син ой бото ыытыллан, сыалын-соругун ситтэ. 30 сыл устата төһөлөөх ыччат дьон, оҕо-уруу «Дьүкээбил суһумун анныгар» уһаарыллан, буһан-хатан, саахымат эйгэтигэр сыстыбыта буолуой? Ааҕан сиппэккин. Маҥнай утаа биир-икки турниртан саҕалаан баран, кэлин араас самалык күрэхтэһиилэр эбиллэн, бэстибээл бырагыраамата кэҥээн, тэнийэн, уонча күн тура тэбэн ыытылар буолбуттара. Төһө эмэ «садуоба» туоратыллыбытын үрдүнэн, аны ФИДЕ саҥа көрдөбүллэрэ киирэннэр дьиҥнээх оонньуубут, төттөрүтүн, 11 күҥҥэ диэри эбилиннэ. Итиннэ өссө кэлии уонна барыы биирдии күннэрин эбэн кэбистэххэ, отой да икки нэдиэлэҕин сүтэрэҕин. Этэргэ дылы, кый ыраахтан ыалдьыттыы, анаан-минээн күрэхтэһэ кэлиэх диэтэххэ, ылбычча киһи ылыммат дьыалата. Ол да иһин , кэнники сылларга улуустартан кэлэн кыттааччы ахсаана биллэ аҕыйаата.Соҕурууҥҥу промышленнай оройуоннартан (Мииринэй, Ленскэй, Нерюнгри) отой да кэлбэт буолбуттара ыраатта. Баҕар, ити олохпут — дьаһахпыт ыараабытыттан, үп-харчы тиийбэтиттэн буолуон сөп. Онон кэлэр сылтан бэстибээл бырагырааматын хайдах эрэ уларытар, күнүн-дьылын арыый да аҕыйатар туһунан толкуйдуур наада дии саныыбын.
Өссө биир түгэни бэлиэтиэх тустаахпын. Бу уонча сыл кэтээн көрүүбүнэн, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах улахан күрэхтэһиилэрбит, бэстибээлбит наар биир халыыбынан ыытыллар буоллулар. Ол эбэтэр, улахан турнирга туох да сүүмэрдээһинэ, хааччаҕа суох баҕалаах эрэ барыта быһа кыттар идэлэннэ. Оҕо саадын иитиллээччититтэн саҕалаан, 80-90 саастаах оҕонньоругар тиийэ, бары бииргэ оонньуулар.Онтон ити дьонуҥ оонньуур таһымнара сирдээх-халлаан курдук буоллаҕа. Ким ону сөбүлүөй? Ол иһин улуустартан, киин куораттан, орто саастаах, уопуттаах, күүстээх оонньооччулар кэлэн кыттыбаттар. Куруук оҕолор, бэтэрээннэр уонна биэнсийэлээхтэр эрэ кыттар буоллулар. Орто сүһүөх оонньооччулары саахыматтан тэйитэн эрэбит. Маннык быһыы-майгы салгыы барара сатаммат.
Итинник этэн туран, субу аҕай түмүктэммитӨрөспүүбүлүкэтээҕи 29-с бэстибээлбит туһунан кылгастык сырдатыам. Оҕолор «В» категориялаах турнирдарыгар 15 улуустан уонна куораттан барыта 103 оҕо кытынна. Мэлдьи буоларын курдук, Дьокуускай куораты сэргэ, Уус Алдан (ст. тренер М.И.Ушницкай), Таатта (тренер А.И.Попов), Мэҥэ Хаҥалас (тренер У.С.Шишигин), Үөһээ Бүлүү (тренер Д.Д.Донской) улуустарын оҕолоро үчүгэй бэлэмнээхтэр. Маны тэҥэ Алдантан (тренер А.В.Эверстов), Аллараа Халыматтан энтузиаст В.А.Алехин икки оҕону аҕалан кытыннарбыттарын бэлиэтиир тустаахпын. Хаҥалас, Нам, Амма, Бүлүү улуустара эмиэ хастыы да оҕону кытыннардылар.
Биллэн турар, түөрт бөлөҕүнэн оонньоон биэс чөмпүйүөннээх Дьокуускай куорат хамаандата (тренердэр Р.В.Ганжуров, Т.Д.Килбиэнэп) ылла. Уус Алдантан Алина Канаева (2004-2006 с.т) Айтал Тарскай (2007-2008 с.т) кыһыл көмүс, Ньургуйаана Баишева (2000-2003 с.т) үрүҥ көмүс мэтээллэри кэттилэр. Мэҥэ Хаҥаластан Денис Назаров (2004-2006 с.т) тоҕустан аҕыс очукуону ылан эмиэ бастыҥ көрдөрүүлэннэ.
Улахан дьон ортотугар бэстибээлгэ сыллата Гран- При оонньонор. Ол аата саахымат үс көрүҥэр: чаҕылҕанныы оонньууга (блиц «А» категориялаах турнир), түргэн оонньууга (рапид «С» категориялаах турнир) уонна классическай саахымакка («Е» категориялаах турнир) ким үчүгэйдик оонньоон уопсай түмүккэ бастаабыт Гран-При хаһаайына буолар. Гран-При турнирга кыттар туһугар (спорт маастардарыттан уратылар) блиц-финал аҥаардааҕы турнирын ааһыахтарын наада. Бу мэһэйи эдэр маастарга хандьыдаат Руслан Пахомов ыарырҕаппакка бастаата. Салгыы финалга тахсан чөмпүйүөннээтэ (19-тан 15,5 очукуону ылла). Ол эрээри, устудьуон түргэн оонньууга кэлэн «кэдэйэн» биэрдэ, 11-с миэстэлэннэ уонна салгыы классика турнирыгар оонньууртан тутунна. Спорт маастара Владимир Таппыров төһө да түргэн оонньууга бастаатар, эмиэ классикаҕа оонньообото. Спорт маастара Роман Ганжуров уонна былырыыҥҥы Гран-При хаһаайына Нариман Мустафин «С»категориялаах турнирга 8-с, 7-с эрэ миэстэлэргэ тиксэн балаһыанньалара мөлтөөтө.
Ол оннугар кэлин икки-үс сыл наар күлүккэ сылдьыбыт, үрдүкү лигаттан аллараа түспүт спорт маастара Дмитрий Егоров бэстибээлгэ бэйэтин үчүгэйдик көрдөрдө. Кини маҥнай «С» категориялаах турнирга үһүс бириистээх миэстэҕэ тигистэ, уопсай кыайыы оҥкулун оҥоһунна. Уопуттаах маастар блиц партиялары ыарырҕаппат буолан «А»категориялаах турнир түмүгэр иккис миэстэни холкутук ылла.
Бэстибээл туллар тутааҕа- классическай саахымат түһүлгэтэ буолар. Быйыл үһүс сылын ЭЛО рейтинэ (саахымаччыт кыайыыларын ааҕар рейтиҥ) ааҕыллар буолан, 61 кыттааччы суруттарда. Кыттааччылартан 30-ча оскуола үөрэнээччитэ, 18-һа бэтэрээннэр уонна пенсионердар. Онон орто саастаах уонна эдэр оонньооччу 13 эрэ киһи . Маннык састаапка күүстээх оонньооччуга барыстаах буолан тахсар. Холобур, спорт маастара Д.Егоров бастакы тууртан күүстээх тэтими ылла, алтата субуруччу кыайыыны сурунна. Онтон салгыы спорт эдэр маастара Айсен Местниковы (Дьокуускай), Афанасий Назаровы (Үөһээ Бүлүү) кытта оонньообокко да очукуотун үллэһиннэ. Манна мин санаабар , спорт маастара биир техническэй алҕаһы оҥордо. Кини 8-с туурга үрүҥ фигураларынан оонньоон А.Назаровы утары кыайыыга оонньоон баран, тохсус туурга хараларынан спорт маастарыгар хандьыдаат Иннокентий Сивцевы (Нам) кытта эйэ дэмнээхтик киирсиэн сөп этэ. Эбиитин хойуутаан кэлэн, 28 мүнүүтэтин сүтэрдэ. Куруук кэтэһэн, кэтэҕэмэйдээн олорон, маастар оонньуу ортото Каро-Канн көмүскэниитин ылынан ыарахан позициянан киирдэ. Онтон салгыы көмүскэнэр кыаҕа суох буолан, чаһыытын тохтоторго эрэ күһэлиннэ.
Дьэ ити түмүгэр, түөрт саахымаччыт 7-лии очукуону ыллылар. Спорт маастара Р.Ганжуров эмиэ Каро-Канн көмүскэниитин туттубут Н.Мустафины мааттыр кимиини туһанан, 29-с хаамыыга хотто. Үөрэнээччи А.Назаров тиһэх туурга кыайыыны ситиһэн, эмиэ И.Сивцев курдук 7-с очукуотун сурунна. Кыайыылааҕы коэффициент эрэ быһаарда. Ордук үчүгэй көрдөрүүлээх маастар Д.Егоров классика турнирын кыайыылааҕынан, ону тэҥэ уопсай түмүккэ Гран-При хаһаайынынан биллэрилиннэ. Итинэн Дмитрий Захарович аны кыһын СӨ чөмпүйэнээтин үрдүкү лигатыгар кыттар быраабы ылла. Иккис миэстэ Р.Ганжуровка , үһүс И.Сивцевкэ (Нам) бэрилиннэ.
Атыттартан чорботон , 61 саастаах спорт маастарыгар хандьыдаат Александр Кравченко тахсыылаах оонньуутун бэлиэтии көрдүм. Бу эт-хаан баранар түһүлгэтин бэтэрээн биир да хотторуута суох (4 кыайыы, 5 тэҥнэһии) туораан, бэһис миэстэни ылбыта үгүс дьону соһутта. Кини тиһэх туурга 17 саастаах спорт маастарын А. Местниковы кытары тэҥнэһиитэ элбэҕи этэр.
Афанасий ПАВЛОВ, СӨ саахымат киинин инструктора, спорт бэтэрээнэ.
«Саха Сирэ» хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан.