Дүпсүннээҕи уу ситимин өрүһүйүөххэ

Бөлөххө киир:

Турбута ырааппыт систиэмэни үлэҕэ киллэриэххэ, олохтоохтор наһаа эрэйдэнэн эрэбит.

Иван Босиков, Уус Алдан Дүпсүн нэһилиэгин  олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ.

Мин Дүпсүн нэһилиэгин Дүөндү  төрүт олохтооҕо,  үлэ бэтэрээнэ Иван Босиков бу тиэмэҕэ үһүс ыстатыйабын өйүм-санаам, дүүһам модьуйуутунан өссе төгүл төхтүрүйэн суруйарга холоннум. 2013 с. атырдьах ыйын 20 күнүгэр «Саха сирэ» хаһыакка  «Дүпсүҥҥэ уу ситимэ хаһан ситэриллэр?» диэн ыстатыйам тахсан турар. Онуоха, үөһэттэн да, нэһилиэк салалтатыттан, олохтоохторуттан да сэҥээрии, туруорсуу, ити тардыллан эрэр уу ситимин ситэрэр үлэни ыытар туһунан ханнык да кэпсэтии барбытын истибэтэҕим, күн бүгүҥҥэ диэри  уу-чуумпу. ХХI-үйэ бастакы сылларын кирбиилэригэр Дүпсүҥҥэ Дүөндүгэ кэлэр уу ситимин тардыы үбэ көрүллүбүтүн, бырайыага бигэргэммитин кэннэ, Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тутууга отдела бэдэрээтчик быһыытынан үлэни тэтимнээхтик саҕалаабыта.

Онуоха бу үлэни  оччолорго тутуу отделын салайан олорбут, ити иннинэ   «Дүпсүн» сопхуоска инженер-прорабынан үлэлээбит Копырин Анатолий Михайлович иилээн-саҕалаан ыыппыта биллэр. Бастаан утаа үлэ олус тэрээһиннээхтик, түргэн тэтиминэн  баран, сайыҥҥы икки үс сезон устатыгар Хаачылыма эбэттэн уһун мырааны өрө өксөтөн, турба ситимин аара суолугар сытар икки оттонор улахан улуу эбэлэри Бээди уонна соҕуруу Лукуну ходуһаларынан быһа туораан Дүпсүҥҥэ Дүөндү  ортотугар сытар водохранилище хаһыллан, быһыттанан оҥоһуллубут Көрдүгэн алааһын үрдүгэр аҕалбыттара.    Мантан салгыы,  тутуу  эмискэ биллибэт төрүөтүнэн тохтоон хаалбыта. Кэлин сыллар, хонуктар ааспыттарын кэннэ, аҕыйах сыллааҕыта Дьокуускайга А.М. Копырины көрсөн ыалдьар боппуруоспун — Дүпсүн уутун ситимэ тоҕо ситэриллибэккэ хаалла,  диэн ыйыппытым.

 Онуоха кини судургутук маннык хардарбыта:

— Харчыта, бүддьүөтэ суох. Саҥалыы бырайыак оҥорон туруорсуохха наада.

Биһиги, Дүпсүн сирин олохтоохторо, хаста да төхтүрүйэн туран салгыы туруорсабыт. Бу боппуруос чугастааҕы кэмҥэ суһаллык быһаарыллыан баҕарабыт. Тоҕо диэтэххэ,  турбата тардыллыбыт уу систиэмэтэ алдьанан, ыһыллар кутталга турара буолар. Бу ааспыт сайын айанныы сылдьан көрдөххө, соҕуруу Лукунан кэлэн ааһар турба ситимэ хас да сиринэн бысталанан хаалбыт этэ. Бээди эбэтэ кэлин сылларга ходуһата ууга барарынан, ходуһа сир ортотунан ааһар уу систиэмэтин турбалара уу анныгар хаалбыттара, кэлин ону көтөҕүүгэ ити  турбалар алдьанан ыһыллан тураллар. Дьиҥэр,  системаны бырайыактааччылар, өскөтүн кураан сыллар кэлэр түбэлтэлэригэр Бээдигэ уонна соҕуруу Лукуга мелиоративнай үлэни ыытарга быдан барыстаах, тоҕоостоох диэн икки “куобаҕы”  биирдэ ытан ылбыкка тэҥнээх диэн, атын күрэстэһэр бырайыактары Алдан өрүһүн кытылыттан кэлэр уу ситимин туруорсааччылар бэрт дөбөҥнүк кыайбыттара биллэр.

Боппуруос төрдө-төбөтө

Бээди бэрт былыргыта күлэр тыымпы уу эбэ эбитэ үһү. Онтон кэлин үйэлэргэ уута арыый сыыйа тардан, оттуур ходуһа таһааран, 1000-нан тонна оту оттуохтара дуо? Өрөспүүбүлүкэҕэ сэбиэскэй кэмҥэ оттооһуҥҥа чөмпүйүөн звенолар бу эбэттэн үүнэн тахсыбыттара элбэҕи этэр, кэрэһилиир. Бээди эбэ кэлэр да сылларга кураанныыр чинчитэ суох. Бээди эбэ хотугулуу-арҕаа үөһээ өттүгэр Лампараайы үрэҕэр чугас-чугас субуруһа сытар күөллэрэ бааллар. Ол күөллэри холбооттуур-ситимниир үрэх  күөллэрэ уутунан туоллулар да Бээди олохтоохторо уутун аһыы-иһэ олорор күөллэригэр, Курукуга кутар. Аны туран бу кэпсиир   Куруку күөлбүт бөһүөлэк төбөтүнэн хайа  охсон, салгыы улахан эбэлэригэр Бээдигэ уутун сүөкүүр, киллэрэр.  Онтон эбэ илин төбөтүнэн  Илин Куруку диэн уулаах тыымпы күөл эмиэ мэлдьи уутун киллэрэ турара буолар.  Мантан салгыы оттонор  Со5уруу Лукуга  кэлэр буоллахха, кылгастык быһаардахха маннык. Оннооҕор мин үйэбэр Луку эбэ хаста да ууга бара сырытта, билигин сүрүн ходуһата бүтүннүү ууга баран сытар. Ол тоҕотун быһаардахха, Луку илин төбөтүгэр силбэһэ кэриэтэ Бүлтэй уонна Аччыгый эбэ диэн күөллэр сыталлар, олор силээн үрүйэ курдук силбэһигинэн уулаах-хаардаах сылларга ууларын тохтообокко куталларыттан тутулуктаах. Аны туран тоҕо биһиги ити үөһээ ахтыбыт эбэлэрбит ууга баралларын ахтан, иһитиннэрэн суруйаҕын диир буоллахха, бу чугастааҕы кэмнэргэ ыччат Дүпсүн уутун систематын салгыы олоххо киллэрэргэ араас нүөлсүтэр үлэлэргэ сигэммэккэ, кэлэр өттүгэр уу турбаларын Бээди Луку эбэлэр ходуһаларынан, ону сэргэ Күннэкээйи алааһынан ыытымыахха наада. Итиниэхэ уу кэлиитэ алаастары нөҥүөлээһиннэрэ элбэх тахсыы-түһүү сыырдардааҕа, элбэх турба тоҥолохторо баар буолуулара уу айанныырыгар ханан эрэ утарсар күүс буолаллара саарбаҕа суох дии саныыбын. Оттон турбаны Бээди эбэтин илин баһынан эргитэ ыытыы көдьүүһэ кыра, барса суох, олус эргимтэ, килэмиэтир уһаан тахсара ороскуота ордук улахан буолуо. Түмүгэр, Чэриктэйтэн кэлэр суолтан, оҥоһуулаах трассаттан Бээди эбэҕэ диэри гравий таастаах суол оҥоһуллан турар, ол быһыытынан Ыччат сириттэн кэлэр уу ситимин турбатын эбэ хоту өттүнэн иһинэн саҥа оҥоһуллубут суол кытыытынан ыытан Чэриктэйтэн кэлэр суолга таһааран баран, көбүс көнөтүк водохранилище оҥоһуллубут Көрдүгэн алааһыгар чуо тиийэр, онуоха турбаны эбэттэн таһаарыыга оҥоһуулаах намтатыллыбыт өрө дабайыы сыыр биир эрэ баар, ону ааһан Чэриктэй суолугар холбоһугар турба ситимигэр эрэ турбаҕа биир тоҥолох оҥоһулларынан уратылаах буолар. Ити биирэ. Иккиһинэн, Ыччат мыраанынан ууну хачайдаан таһаарар түбэлтэҕэ уу Дүпсүҥҥэ иҥнигэһэ суох түргэнник, дьулурҕатык кэлиитигэр саҥалыы көннөрүллэн оҥоһуллубут бырайыакка көмөлөөх буолара саарбаҕа суох буолуо дии саныыбын.Ону таһынан, урукку алаастар истэринэн тардыллыбыт турба уһунун ааҕан-суоттаан көрдөххө, Бээди эбэттэн тахсан Чэриктэй оҥоһуулаах суолун устун тардыллар турба уһуна килэмиэтиргэ тэҥ сыһа. Ону ааһан, өссө кыра соҕус быһа буолуон сөп курдук. Түмүгэр, бу Ыччат эбэтиттэн кэлэр уу ситимин бырайыагын утарыы буолбатах. Сүрүн төрүөтэ — Бээди эбэ ууга барарынан сибээстээн, ыһыллыбыт уу систиэмэтин турбатын илин өттүгэр ойоҕолуу сытар көнө сиргэ сыҕарытан көһөрүү курдук өйдүөххэ сөп. Дүпсүҥҥэ тиийэ ханнык да алааһа, тыаны солооһуна, саҥалыы суолу-ииһи оҥоһуута суох тардыллар.  Арай ороскуота диэн, ити алаастарынан тардыллыбыт турбалары көтүрүү, тиэйии уонна саҥалыы сыбааркалааһын үлэтэ буолар.  Итиниэхэ үрдүкү туһааннаах органнарга туруорсан, саҥалыы эбии үп көрүллүүтүн туруорсуохха, ситиһиэххэ наада. Мин бу ыстатыйабар  “Хаачылыма” Дүпсүн уутун систематын туһунан тус бэйэм санааларбын, көрүүлэрбин  этэн тураммын, өссө бииртэн дьиксинэбин уонна куттанабын. Ол туохтан диэтэххитинэ, манныгы сэрэтиэхпин баҕарабын. Өскөтүн ити ааспыт сылларга хас да алааһы көҥүөлээн тардыллыбыт турбалар алдьаммыттарынан, салгыы ситэриллэн оҥоһуллубакка хааллахтарына, сүтэн-өһөн ыһыллан хаалар кутталлаахтар. Ону хонтуруола суох көҥүл үйэ (демократия) кэлбитинэн биир өттүнэн быһаарыахха сөп, иккиһинэн билиҥҥи кэмҥэ  тутуу объектарыттан араас матырыйааллары биллибэт дьон уоран илдьэ барыылара көстүтэлиир буолбуттара баар суол. Ону барытын эридьиэстээн сырдатан суруйуу бу кылгас ыстатыйаҕа кыаллыбат даҕаны диэххэ сөп. Ону ааһан, нэһилиэк кииниттэн Дүөндүттэн Бээдигэ барыы суол турба кэлэн ааһар алаастарынан сабыллан турар. Күн бүгүн Дүпсүнтэн Бээдигэ барыы Чэриктэй трассатынан айаннаан саҥа оҥоһуулаах суолунан туорааҥҥын, Бээди эбэҕэ киирэҕин. Дьэ ити курдук, айан суола уларыйан турар. Түмүгэр, ити этиллибит үөһээ санааларга сөпсөһөн, Ыччат сириттэн кэлэр уу систематын турбаларын Бээдинэн саҥа айан суолун кытыытынан Чэриктэй трассатын устун Дүпсүҥҥэ  Көрдүгэн алааһыгар тардыллан кэлэрэ быдан көдьүүстээх, эрэмньи буолуо этэ дии саныыбыт. Аны туран Дүпсүҥҥэ күн бүгүн иһэр уу проблемата уустугурда, ити туһунан кылгастык тохтоон ааһыаҕы баҕарыллар. Ол сүрүн кыһалҕата манныктан таҕыста.  Дүпсүҥҥэ аҕыйах сылтан бэттэх сир анныттан ууну ылыыга олохтоох скважина оҥоһуллан, кыһыннары-сайыннар олохтоох нэһилиэнньэни  иһэр уунан хааччыйан кэлбитэ. Ону баара, сылтан орто бадахтаах скважинабыт электрическэй ититэр кабеля умайан, быстан сир анныгар түһэн хаалан, сир анныттан кэлэр уу тоҥон  тохтоон хаалла. 2017 сылга  сир анныттан ууну ылыы түбэлтэтигэр, Дүөндү кытыытыгар чугас сытар илин Махаайкы эбэтэр Уоттаах күөллэриттэн хайата ордук тоҕоостооҕунан көрөн турба тардан, носуоһунан хачайдаан сайыҥҥы сезоҥҥа нэһилиэнньэни техническэй уунан хааччыйыахтарын сөп этэ. Маныаха Уоттаах, илин Махаайка айылҕа бэйэтэ тыатын уутунан сыллата түһэр сөҥүүлэринэн хайдак ханнык ханаалынан уунан байа туралларын олохтоохтор билэллэр диэххэ сөп. Ону ааһан, нэһилиэк дьаһалтатын бэйэтин күүһүнэн ханнык ньүөлсүтэр үлэни ыытан, ууларын салгыы байыта туруоҕун  билэллэрин быһыытынан, ону быһаара, хатылыы барбаппыт. Бу үлэлэр, биллэн турар, таһыттан көмөтө суох бэйэ күүһүнэн оҥорор кыахтара баара буоларыгар сытар. Сүүрбэ биирис үйэ саҕаланыан аҕай иннинэ биһиэхэ, Дүпсүҥҥэ  бөдөҥ  советскай-партийнай  үлэһит,  ол иһигэр сири-дойдуну ньүөлсүтүүгэр таһаарыылаах мелоративнай  үлэлэри  ыыппыт  М.Н.Сибиряков  кэлэн барбыта биллэр.  Кини ол сырыытыгар;  Дүпсүнү уутутуохха  сөп дуу ? суох дуу ?-диэн тиэмаҕа  олохтоох  оҕоньоттору кытта сэһэргэһэн, сыныйан  үөрэтэ сылдьан, Дүпсүн ыччата Дүөндүгэ  ууну аҕалыыны  көҕүлээччинэн  Сивцев Гаврил Гаврильевич буолла диэн бэлиэтээбит. Билигин Дьокуускай куоракка олорор Уус Алдан улууһугар баһылыкка тиийэ үлэлээбит, «Дүпсүн» совхозка директорынан, ону ааһан нэһилиэккэ баһылыктарынан, совхозка кылаабынай специалистарынан, партком секретардарынан үлэлээбит бэйэбит уолаттарбыт, үлэ ветераннара  Бочкарев Иннокентий Васильевич, Васильев Валерий Дмитреевич, Гоголев Василий Васильевич, Босиков Федор Иннокентьевич, Босиков Артур Иосифович у.д.а. үлэлээн ааспыттара.

«Дүпсүн» түмсүү

Күн бүгүн Дьокуускайга»Дүпсүн» диэн биир дойдулаахтар түмсүүлэрэ баар. Онон сибээстээн, Дүпсүҥҥэ ууну аҕалыы туһунан тыын суолталаах кэпсэтиигэ бары өйдөрүн-санааларын холбоон, туһааннаах үрдүкү органнарга хайдах, ханнык ханаалынан туруорсары билэллэрин быһыытынан, билигин Дүпсүн нэһилиэгэр баһылыгынан үлэлии олорор, саҥа үлэтин саҕалаан иһэр эдэр киһиэхэ Соловьев Ивамар Ивановичка күүс-көмө, өй-санаа угалларыгар, ону ааһан, бары түмсүүлээхтик ити быһаарыллыбатах, түмүктэнэ илик боппуруоһу, атыннык эттэххэ уу ситимин үлэтин бүтэһиктээхтик олоххо киирэрин быһааралларыгар күүс-көмө, өйөбүл буолалларыгар биһиги, Дүпсүн сирин олохтоохторо эрэнэ хаалыа этибит.

Түмүк

Ыччат Хаачылыма – Дүпсүн уутун системата соҕотох кыайбыт бырайыак буоларынан, салгыы бу бырайыакка кыра итэҕэстэр, сыыһалар тахсыбыттарын учуоттаан, олору туоратан олоххо киллэриэххэ наада. Күн бүгүн Дүпсүн нэһилиэгин саҥа салалтата уу систематын тутуутугар ситэриллибэтэх үлэлэргэ эбии үбү  туруорсуон, көрдөһүөн наада буолла. Бу сиппэккэ турар тутууга эбии бүддьүөт көрүллэрин ситистэххэ, 2017 сылтан саҕалаан үлэ тэтимнээхтик бардаҕына,  Ыччат Алданыттан кэлиэхтээх “Хаачылыма” Дүпсүн уу систематын үлэтэ түмүктэниэ этэ. 2017 сылы Россия үрдүнэн Экология сылынан биллэрдилэр, онон сибээстээн, Дүпсүн сиригэр Дүөндү томторун тулалыыр айылҕатын былыргы чөлүгэр түһэрэргэ бары түмсүүлээхтик дьулуһуоҕуҥ!

Иван Босиков, Уус Алдан Дүпсүн нэһилиэгин  олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0