Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Степан Москвитин өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун сүбэлиир-научнай сэбиэтин мунньаҕар Дьарыктаах буолуу сылын былааннара төһө толоруллан иһэллэрин туһунан иһитиннэрдэ. Судаарыстыбаннай кэмитиэт үлэтэ-хамнаһа ханнык сокуоннарга тирэҕирэрин быһаарда, үлэ ырыынагын сайыннарыыга төһүү буолар ырычаахтарга – уон сыл устата үлэһит каадырдарга наадыйыы барылын, улуустарга үлэ ырыынагын пааспардааһыҥҥа уо.д.а. болҕомтотун уурда.
edersaas.ru
Былаан аһары толорулунна
2017 с. түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үлэлиир кыахтаах араҥа 7,1 % — үлэтэ суох, оттон тыа сиригэр — 8,8 % эбит. Тыа сирин олохтоохторун үлэнэн хааччыйыыны күүһүрдэр сыалтан, дьарыктаах буолуу бэлиитикэтигэр саҥа сүүрээннэр киллэриллибиттэр. Хотугу улуустарга табаһыттар оҕолорун ыстаадаларга сыһыаран (сылга 235 оҕону) үлэлэтэр дьаһал тахсыбыт. Урукку сыллартан дьаалатынан устан кэлбит балыктааһыны, бултааһыны уонна сэлии муоһун, уҥуоҕун хомуйууну бэрээдэктээн, бу салаалары факториялар истэринэн тэрийии олохтоммут. Ыччаты үлэнэн хааччыйыыга эмиэ улахан болҕомто ууруллар. 2016 с. Дьокуускайга «Импульс» үлэ биржата тэриллиэҕиттэн ыччат үлэнэн хааччыллыыта биллэрдик тупсубут. Итинэн бу сыл ыам ыйын 1 к. чахчытынан, 6 тыһ. 297 киһи үлэнэн хааччыллан, былаан туолбут.
Миэстэҕэ үлэ хайдах ыытылларын туһунан Нам улууһун баһылыгын солбуйааччы Николай Степанов кэпсээтэ. Улууска оҥорон таһаарар тэрилтэ аҕыйах, үлэ миэстэтэ суох, тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ дьыл кэмиттэн тутулуктаах, хамнас намыһах буолан, эдэр дьон куоракка олохсуйарын ордорор. Ол эрээри, утумнаах үлэ ыытылларын түмүгэр, ааспыт биэс сылга үлэтэ суох киһи ахсаана аччаан иһэр. Төлөбүрдээх уопсастыбаннай үлэни, сайынын волонтердааһыны тэрийиигэ уонна дьон дьоҕус тэрилтэлэри арыналларыгар көмөлөһөр муниципальнай бырагыраамалар бааллар. Ону таһынан, улуус дьаһалтата бөдөҥ тэрилтэлэри кытары үлэлэһэр. Ол түмүгэр “Колмар” хампаанньаҕа 50 киһи, «Сахатранснефтегаз» АУо-ҕа эмиэ оччо киһи үлэҕэ ылыллыбыт.
“Былаас эппиэтинэһи сүгүөхтээх”
Санааны атастаһыы көхтөөхтүк барда. Конституционнай суут наукаҕа сүбэһитэ, юридическай наука дуоктара, профессор Дмитрий Миронов билигин үлэлээх буолуу тыын суолталаммытын бэлиэтээн туран, Арассыыйа Конституциятын 7-с ыстатыйатыгар сөп түбэһиннэрэн, ситэриилээх былаас нэһилиэнньэ бары араҥатын үлэнэн хааччыйыыга эппиэтинэһи сүгэрин, тустаах киһи үлэҕэ быраабын туруулаһыахтааҕын бэлиэтээтэ. Федерация субъектара үлэҕэ сыһыаннаһыыны эрэгийиэн олохтоохторун интэриэстэринэн салайыахтаахтар диэтэ. Киһи быраабыгар боломуочунай Сардаана Гурьева инбэлииттэри, “Эдэр юристар национальнай ассоциациялара” уопсастыбаннай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ Тихон Дормидонтов тулаайах оҕолору үлэнэн хааччыйыыга болҕомтону уурарга эттилэр. Эдэр юрист Нарыйа Березкина «АЛРОСА» хампаанньа Анаабыр улууһугар баар эбийиэктэригэр олохтоохтору кууруска үөрэтэн, үлэҕэ ыларын холобурдаата. «Правовой сервис» юридическай фирма салайааччыта Сандаара Кулаковская социальнай ситиминэн тарҕанар үлэни, өҥөнү уонна «фрилансерство» дэнэр бэйэни дьарыктааһыны сокуонунан билинэргэ, Конституционнай суут бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Бацев тастан тардыллар үлэһиттэргэ кубуота олохтуурга эттилэр.
Александр Ким-Кимэн, Конституционнай суут бэрэссэдээтэлэ, юридическай наука дуоктара, профессор:
— Арассыыйа Конституциятын 7-с ыстатыйатын олоххо киллэриэхтээхпит, ону таһынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын 18-с ыстатыйата хас биирдии киһи үлэҕэ дьоҕурун бэйэтэ дьаһайар бырааптааҕын туһунан этэрин учуоттуохтаахпыт. Гражданнар үлэҕэ бырааптара фрилансерствоны утарбат. Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ бэйэтин аналын сөптөөхтүк толорор. Үлэ ырыынагын ирдэбилин анаалыстаан, идэни туһаайыы үлэтин кытары ситимниэххэ. Олох хаамыытынан, саҥа технологиялар киириилэринэн үлэ ырыынага эмиэ уларыйарын учуоттуохха. Хотугу уонна арктическай улуустарга төрүт олохтоох омуктар балыктааһынынан, бултааһынынан дьарыктаналларыгар сөптөөх усулуобуйаны олохтуурга, сэлии муоһун уонна уҥуоҕун көрдүүр дьарыктарын сокуонунан билинэргэ үлэлэһиэҕиҥ.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ» edersaas.ru