Дмитрий Аркадьевич Андреев Сунтаар Кутанатыгар төрөөбүт-үөскээбит ыччат, Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгэр тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлиир. Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар кэтэхтэн ветэксперт идэтигэр үөрэнэр, үөрэҕин быйыл бүтэрэр. Кини, бэйэтэ билинэринэн, ат көлөнөн сылдьан ытынан бултуур бүтэһик көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ.
Моҕотойтон эһэҕэ тиийэ
— Дмитрий, хас саастааххыттан ытынан бултуур буолбуккунуй?
— Оҕо эрдэхпиттэн буоллаҕа. Сайын аайы кыра уолаттар ытынан моҕотойдооччубут. Кырса диэн ыттаах этим.
— Билигин хас булчут ыттааххын?
— Бэйэбин кытта манна ытым суох. Куорат диэки кэлбитим түөрт сыл буолла. Күһүн аайы Сунтаарга Ботомоойу үрэх сүнньүгэр бултуубун. Онон дойдубар, Кутанаҕа, икки ыттаахпын төрөппүттэрим көрөллөр. Бөллөй диэн 16 саастаах атыыр ыттаахпын. Сааһыран, сырыыта бытаарда. Кинини солбуйуохтаах үһүгэр барбыт Буран диэн ыппын Мэҥэ Хаҥаласка Майаҕа олорор Николай Максимовтан атыыласпытым. Буран аҕата – Дохсун, өрөспүүбүлүкэҕэ бастааччы, былырыын кыһын Калугаҕа тиийэн, эһэҕэ соҕотохтуу тургутууга иккис буолбут Илин Сибиир лаайката боруодалаах ыт. Быйыл күһүн эдэр ытым кимин-тугун билиэхтээх этим эрээри, атахпын оһоллоон, тыаҕа сылдьыбатым.
— “Булчут ыт оҕото булчут буолар” диэн санаа төһө оруннааҕый?
— Үгэс курдук, бултан ыраах дьон булчут ыттан хайаан даҕаны булчут ыт төрүөхтээҕин курдук саныыллар. “Удьуордааһын линията” диэн баар. Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Арҕаа Сибиир лаайкатыттан түүлээҕи бултуурга анаан удьуор булчут линияны үөскэтэн таһаараары, Сэбиэскэй Сойууска 200-тэн тахса питомнигы тэрийбиттэрэ. Биир питомникка биир боруодалаах 200 төбөнү туталлар. Олорго уонча сыл үлэлээн, линияны таһаарбыттара. Ийэтиттэн-аҕатыттан саҕалаан 5 көлүөнэ тухары ыраас, эҥкилэ суох төрүөҕү ыллаххына биирдэ ону ситиһэҕин. Ыт олус түргэнник ситэр, сайдар (1 сыл олорбута киһи 7 сылыгар тэҥ), 5 сааһыгар хос эһэ-эбэ буолуон сөп, үйэтэ ол иһин кылгас. Ыт биир төрүөххэ ортотунан 5-6 оҕолоноруттан булчут хааннааҕа биир эмит баар буолуон сөп. Ону даҕаны бэристэҕинэ…
Төрүөх төннөн иһэр
— Оччоҕо маннык ыйытыы үөскээн тахсар. Кэлиҥҥи сылларга тыһы ыты анаан төрөтөн, оҕолорун “булчут хааннаах” диэн атыылыыр дьон элбээтэ. Эбэтэр кинилэр “идэтийбиттэрэ” бэрт буолан, хараҕа саҥа аһыллыбыт ыт оҕото булчут буолуохтааҕын “курдаттыы билэллэр” дуу?..
— Ыт оҕотун быһыытыттан-таһаатыттан, уҥуоҕуттан-арҕаһыттан эт-хаан өттүнэн сайдыытын эрэ чинчилиэххэ сөп. Оттон ис туругун, улааттаҕына көннөрү дуу, булчут дуу буолуоҕун хайдах даҕаны быһаарбаккын. Ыт хайдаҕын булка сырыттаҕына эрэ билиллэр. Билигин аҕыйах ыйдаах, кимэ-туга биллэ илик ыамалары “булчут ыт” диэн (ол биир да күн тыаҕа сылдьыбатах “булчут” ыты төрөтөн, оҕотун эмиэ оннук) рекламалаан атыылыыр буоланнар, төрүөх төннөн эрэр. Ону мин тыаҕа таҕыстахха, киһи сирэйин-хараҕын маныыр, атахха эриллэ сылдьар ыт элбээн иһэриттэн сиэттэрэн этэбин. Кыылга соҕотоҕун барартан куттанар курдук тутталлар, булчут ыт киһи иннигэр сылдьыахтаах.
— Булчут ыт оҕотун хаска атыылыылларый?
— Биир ыйын туолбут ыт оҕото 15 тыһ. солкуобайга турар.
— Булка илдьэ сылдьарга тыһы ыт хайдаҕый?
— Тыһы ыт айылҕатынан, кырдьык, булка барара ордук эрээри, илдьэ сылдьарга эрэйдээх. Күһүн кыылга хаамар саҕана иссэр кэмэ кэлэр. Атыыр ыттары иирдэн кэбиһэр. Оччоҕуна бултаан бүтэҕин. Соҕотохтуу эбэтэр стерилизациялатан баран, илдьэ сылдьыахха сөп. Мин урут тыһы ыттаахпын биэс саастааҕар “ыраастаппытым”. Сорохтор оннук гыннахха син биир көрдүүр диэччилэр даҕаны, бултан аралдьыйбатаҕа. Атыыр ыты эмиэ аттатан кэбиһэллэр. Бөллөйбүн аттаппатаҕым.
Сырыылаах ыт — күндү
— Бөллөйгүн сирбэт буолаҥҥын сааһырыар диэри илдьэ сырыттаҕыҥ?
— Оннук. Дьонтон төрдө-ууһа биллибэт, овчарка аҥаардаах ыт оҕотун ылбытым. Хата, хаана табыллыбыт төрүөх түбэһэн, хайа баҕарар булка түһэн биэрбэтэ. Киниттэн таһыччы ыттар баалларын билэбин гынан баран, мин холбор сөптөөҕүн бултатта. Оннооҕор арҕахха киирэн, тыатааҕыны кытта хапсыһааччы. Бөллөйдүүн барар буоллаххына, ампаардаах аскар тиийэрдии бөҕөхтүк сананаҕын. Биһиги дойдубутугар булт сэдэх буолан, сырыылаах, киэҥ ыырдаах, булдун көрдүүр-ирдиир ыт ордук күндү. Бултуур сирбитигэр 115 км атынан айаннаан тиийиэххэ диэри ыттарбыт биирдэ даҕаны тайаҕы үрбэтэхтэрэ. Киэҥник тайаан сырыттаххына биирдэ түбэһэҕин. Хата, булт-алт куорат эргин баар эбит. Кэлин бөрө олус дэлэйэн, кыылы сүгүн үөскэппэт быһыылаах итиэннэ тайаҕы наар эккирэтэн кыыллаан кэбиһэннэр, сэрэх, тэһии баҕайы буолбуттар. Мөлтөх ыттан көрдөрбүтүнэн куоталлар.
— Тыаҕа булка сылдьар ыт туохха ордук моһуогурарый?
— Эппитим курдук, киэҥ сири кэрийэригэр ыт тилэҕэ бөҕө буолуох тустаах. Тилэҕэ быһынна даҕаны, ырааппат. Баайыыга сыппыт ыт оннук буолар. Дэриэбинэҕэ киллэрдэххэ, баайарга күһэллэҕин гынан баран, мин түүн босхо ыытан кэбиһээччибин. Сарсыарда ытыҥ аһаары дьиэтигэр син биир кэлэр.
Сылааска үөрэтэр сыыһа
— Сорох булчуттар кыһыҥҥы тымныыга ыттарын харыстаан-аһынан, дьиэҕэ-үүтээҥҥэ хоннороллорун туох дии саныыгын?
— Мин санаабар, сыыһа. Сылааска үөрэммит ыт тоҥуй, тулуура суох буолар. Уонна үүтээҥҥэ киһи иннигэр киирээри атаххар эриллэ сылдьара туох үчүгэйдээх буолуой. Хайдахтаах да тымныыга ыты таһырдьа тутар ордук.
— Булка сылдьар ыттан араас сыстыганнаах ыарыыга сутуллуохха сөп буоллаҕа…
— Кырдьык, булчут ыт трихиниллез, эхинококк үөннэрин ис уорганыгар илдьэ сылдьыан сөп. Бултаабыт тайаххыттан, эһэҕиттэн сыстар. Ол иһин тайаҕы охтордуҥ даҕаны, быарын хайытан бэрэбиэркэлиэхтээххин: эхинококк үөнэ тута биллэр буоллаҕына, трихинеллез үөнэ микроскопка эрэ көстөр. Эһэ тугу барытын сиир буолан, хомуйа сылдьар. Ол гынан баран, саамай сутуйааччы – бөрө. Дьиэ табатын 70 бырыһыана бруцеллеһунан ыалдьар буоллаҕына, кыыл таба ыалдьыбат. Тоҕо диэтэххэ, бөрө мөлтөөбүтү сиэн ыраастаан иһэр.
— Булчут ыты тугунан аһатар ордугуй?
— Биллэн турар, кыанар ыал этинэн аһатара ордук бөҕө буоллаҕа. Кытаанах уҥуохха ыт тииһэ кэбириир. Уотурба мөлтөх. Ол оннугар перловканы, “геркулеһы” балыкка, куһаҕан эккэ булкуйан хааһылаан сиэтэр ордук.
Саха булчут ыттанара саарбах
— Сахалар бэйэбит хаһан туспа боруода ыттаныахпытый?
— Чопчу этэр уустук. Былыр сахаларга булчут ыт баар этэ буоллаҕа. Ол гынан баран, селекциянан дьарыктамматахтар. Серошевскай суруйарыныы, сахалар ыкка кыһаллыбаттар этэ, ыты аһаппаттарыттан киһи хойуутун сиэн тыыннаах сылдьаллара, ол кэннэ хааны ууһатыы, удьуордатыы туһунан тугу этиэххиний. Сүүрбэһис үйэҕэ атын кэлии боруода ыттары кытта хаан булкуһуута элбэхтик барбыта. Ити үөһэ ахтыллыбыт Арҕаа Сибиир лаайкаларын Саха сиригэр эмиэ тарҕаппыттара. Саха булчут лаайкатын туруорсарбытын “оннук туспа боруода суох, эһиэнэ Илин Сибиир лаайкатыгар киирсэр” диэн сөбүлэспэттэр. Кырдьык, ити боруоданы саха ыттарыттан холбоон ылбыттара, үрүҥ-хара эриэн дьүһүннээхтэр. Саха булчут лаайкатын таһаарарга боруода быһыытынан уратылаах буоллун диэн маҥан дьүһүҥҥэ тохтоон, бу хайысхаҕа үлэ ыытыллар.
— Дмитрий, эн билигин 36 саастааххын. Эйигиттэн эдэрдэр аттаах-ыттаах бултууллар дуо?
— Биһиги кэннинээҕи көлүөнэ көмпүйүүтэр иннигэр улааттаҕа. Аты миинэ сылдьар оҕо да баарын көрбөппүн. Эгэ, ытынан бултуохтара дуо. Ол кэриэтэ квадроциклынан сылдьан, Мэник Мэнигийээн курдук көрбүттэрин барытын ытыалыахтара. Иккиһинэн, үөһэттэн бобуу-хааччах олус элбээн иһэриттэн эдэрдэр саллан, тыаҕа тахса сатаабаттар. Ат көлөнөн сылдьан ытынан бултуур даҕаны киһи аҕыйаата, Биһиги, фанаттар, эрэ хааллыбыт…
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа: Дмитрий: «Бөллөйдүүн (тайах нөҥүө өттүгэр турар) барар буоллахпына, ампаардаах аспар тиийэрдии бөҕөхтүк сананабын», – диир.