Кэлин үөрэҕи бүтэрэн баран идэбинэн үлэ булбатым эбэтэр хамнаһым олус кыра диэн “ытанар” киһи элбээтэ. Онтон Саха сиригэр сыллата үлэтэ суох киһи ахсаана эбиллэ турар. Тоҕо? Ити биир сүрүн төрүөтүнэн идэни сыыһа талыы буолуон сөп.
Биһиги олус олорон хаалбыппыт, кэннибит диэки эрэ хайыһан көрөбүт. Ону даҕаны күдээринэ, ырытан-ырыҥалаан көрөн түмүк оҥостордуу буолбатах. Эгэ, сыллары уҥуордаан көрөргө дьулуһуохпут дуо. Кэлиҥҥи 10-20 сыл иһигэр олохпут чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр уларыйда. Сыыйа-баайа да буоллар, цифровойга көстүбүт. 2000 сыллардаахха Дьокуускай куоракка суотабай төлөпүөн үөдүйэрин саҕана, аны 15 сылынан төлөпүөн кэпсэтэр эрэ ньыма буолбакка, маҕаһыынтан килиэппитин атыылаһар, эбэтэр аан дойдуну ытыспыт иһигэр курдук көрөн олорор буолуохпут дии саныахпыт дуо?! Суох!
Идэ олоҕу кытта тэҥҥэ уларыйан иһэр. Ону кытта сыллата үлэтэ суох дьон ахсаана ардах кэннэ тэллэй үүнэринии эбиллэр. Бэл, иккилии-үстүү үрдүк үөрэхтээх дьон үлэтэ суох сылдьаллар. Баҕар, биир эмэ үөрэҕэ суох киһи “мин икки-үс үрдүк үөрэхтээҕим эбитэ буоллар хайаан да үлэ булуом этэ” дии саныыра буолуо. Хомойуох иһин, бүгүҥҥү олохпут көрдөрөрүнэн, оннук буолбатах эбит.
Хайдах сөпкө талабыт?
Итинтэн сиэттэрэн, оччотугар идэбин хайдах сөпкө талабын диэн ыйытыы күөрэйэр. Сэбиэскэй кэмҥэ төрөппүттэр туолбатах ыраларын оҕолорунан ситиһиннэрэллэрэ. Ол эбэтэр, төрөппүт бэйэтэ баҕарар идэтигэр оҕотун үөрэххэ киллэрэрэ. Кэм уларыйбыта, аны “оҕо баҕарбат үөрэҕэр киирдэҕинэ син биир ситэ үөрэммэккэ быраҕар, эбэтэр үөрэҕин бүтэрдэҕинэ даҕаны үлэлиэн баҕарбат” диэн санаа баара. Онон бэйэтэ сөбүлүүр идэтигэр киирдин диэн буолара. Онтон билигин букатын даҕаны “үөрэҕи бүтэрэн баран үлэ булбат” диэн муҥатыйабыт. Тоҕо? Аныгы оҕо өйө-санаата атын — судургу үлэни, ботуччу хамнаһы аахсыан баҕарар. Ол эрээри, үөрэҕин сыыһа талбыт итиэннэ хамнаһа кыра буолан, үлэҕэ интэриэһэ сыыйа-баайа сүтэр. Хайа даҕаны үлэтигэр бэриниилээх киһи, хамнаһа кыра буоллаҕына, үлэтигэр интэриэһэ сүтэр. Ити – бүгүҥҥү олохпут хобдох көстүүтэ эбитэ дуу, сайдыы туоһута эбитэ дуу… Онон хамнастаах уонна бүгүҥҥү күҥҥэ сөп түбэһэр, ирдэнэр идэни таларга дьулуһуохтаахпыт. Кистэл буолбатах, билигин сылга хастыы даҕаны сүүһүнэн тыһыынчаны төлөөн туран төрөппүттэр оҕолорун үрдүк үөрэххэ киллэрэллэр. Нууччалыы эттэххэ “лишь бы” үрдүк үөрэхтээх эрэ буоллун диэн. Киһи барыта юрист, киһи барыта экэнэмиис. Онтон үлэ булбакка эрэйдэнэллэр, ускул-тэскил сылдьаллар. Аналитиктар быһааралларынан, Арассыыйаҕа үрдүк гуманитарнай үөрэҕи бүтэрбит дьон 86 % (!) идэлэринэн үлэ булбаттар эбит. Муҥ саатар 50 % да буолбатах!
Бүгүҥҥү олох туоһута
Аны бүгүҥҥү олохпут көрдөрөрүнэн, үрдүк үөрэҕи бүтэрбит, үчүгэй үлэлээх, үрдүк хамнастаах да дьон орто үөрэххэ үөрэнэн оробуочай идэлэри баһылыыр буоллулар. Тоҕо? Тоҕо диэтэххэ, олохпут ирдиир. Сүрүн хамнастаах үлэлэрин таһынан аралдьыйар дьарык оҥостоллор, сорохтор кыра да буоллар “харах таһаарыналлар”, атыттар үрдүк үөрэх кэнниттэн үлэ булбакка салгыы ортоҕо үөрэнэргэ күһэллэллэр.
Кэлин, аны 30-40 сылынан диплом букатын туһата суох кумааҕыга кубулуйуоҕа, үлэҕэ чопчу сатабылынан, дьоҕурунан (компетенцияларынан) эрэ ылар буолуохтара дииллэр. Итини уларыйан эрэр үөрэх систиэмэтэ даҕаны туоһулуур. Урукку курдук кумааҕы тутан баран үөрэнии аҕыйаата, сүрүннээн быраактыка чааһын элбэтэ сатыыллар. Ил Дархан Анал этиитигэр ону эмиэ чорботон бэлиэтээтэ.
Омук сирдэрин холобура
Тас дойдуларга оҕо үөрэххэ киириэн иннинэ анаан-минээн бэлэмнииллэр. Ол курдук, оҕо талаанын, дьоҕурун эрдэттэн билэн, идэтин сүрэҕэ сытар, чугас эйгэтигэр, ол эрээри, олох, ырыынак ирдэбилигэр сөп түбэһэрин курдук дьулуһаллар. Оскуолаларга цивилизацияттан саҕалаан бизнес-технологияҕа тиийэ үөрэтэллэр. Ол түмүгэр, үөрэнээччилэр 90 % 16 сааһыгар ханнык идэни баһылыан баҕарарын чопчу билэр үһү. Биһиэхэ эрдэттэн үлэ ыытыллыыта (профориентация) бэрт кыра. Үксүгэр көннөрү тестированиенан муҥурданабыт.
Ханнык идэ үрдүк хамнастааҕый?
Оччотугар ханнык идэлэр үрдүк хамнастаахтарый диэн ыйытыы күөрэйэр. Ылбычча хоруйдуур – уустук. Оннооҕор аналитик-эспиэрдэр даҕаны чопчу хоруйдуур кыахтара суох. Тоҕо диэтэххэ, олохпут сайдыытын тэтимиттэн тутулуктаах. Ол эрээри, күн бүгүн инженердэр, быраастар, учууталлар, ньиэп үлэһиттэрэ тиийбэттэр диэн бэлиэтииллэр. Ыраата барбакка, Саха сирин да ылан көрүөҕүҥ, хоту улуус сорох нэһилиэктэрэ бырааһа суох олорбуттара уончалыы сыл буолла. Батсаабынан “ити оскуолаҕа учуутал наада”, “бу оскуолаҕа учуутал тиийбэт” диэн нэдиэлэ аайы биллэрии кэлэр. Ким даҕаны үлэлии барыан баҕарбат. Оттон оробуочай идэлэр туһунан этэ даҕаны барыллыбат. Киэҥник дэлэйбит сварщик идэлээх киһи быар куустан баран иллэҥ олорорун, билиҥҥитэ көрө иликпин.
“Миф” эбэтэр “реальность”
Аны киэҥ сири анаарыахха. Үлэ булуутунан, биэриитинэн дьарыктанар Арассыыйатааҕы саайтар 2030 сылга диэри саамай ирдэнэр 136 идэни аттарбыттар. Онно ыйылларынан, IT-медик, биоэтик, генетическэй сүбэһит, тутуу экоаналитига, территория архитектордара, роботсистемалар инженердэрэ, оҕо уонна мэдиссиинэ роботтарын бырайыактыыр, интеллектуальнай кыаҕы сыаналыыр, о.д.а. үлэһиттэр наада буолуохтара дииллэр эбит. Көстөрүн курдук, үксэ тиэхиньикэҕэ, компьютерга сыһыаннаах идэлэр. Исписэлиистэр саҥа сатабыллары иҥэринэр инниттэн, эбии компетенциялары баһылыахтара диэн ыйаллар. Манна барытыгар англия тылын билэр хайаан да ирдэниэҕэ диэн этэллэр. Ол аата, сахалар икки тылы дэгиттэр баһылыырбыт таһынан, англия тылынан үчүгэйдик быһаарсар буолуохтаахпыт.
Түмүк
Ити курдук, идэ олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэр. Онон биэс сылы быһа үөрэнэн, эбиитин харчы бөҕөнү “кутан” баран үлэтэ суох олоруохтааҕар, бүгүҥҥү күҥҥэ ирдэнэр идэни талан үлэлээбит ордук. Ол иһин, ээр-сэмээр тэрилтэлэр туох үлэһиккэ наадыйалларын эрдэттэн билэ-көрө сылдьыахха, саайтары киирэн ырытыахха, үлэ ырыынагын үөрэтиэххэ наада.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru