Билиҥҥи кэмҥэ сорох тэрилтэлэр үлэһит хамнаһыттан нолуок, социальнай страховкалааһын пуондатыгар усунуос төлөөмөөрү, харчыларын кэмчилээн, киһини үлэҕэ ылалларыгар үлэ дуогабарын түһэрсибэттэр. Эбэтэр саҥа үлэһиккэ ГПХ (гражданско-правовой хайысхалаах) дуогабарыгар илии баттаталлар. Маннык дуогабары түһэрсэр тэрилтэҕэ барыстаах эбит буоллаҕына, үлэһиккэ ночооттоох. Сокуону үчүгэйдик билбэт киһи үлэҕэ киирэригэр докумуон оҥордулар дии санаан, илиитин баттаан кэбиһэр уонна онто тугунан эргийэн тахсыаҕын түһээн да баттаппат.
edersaas.ru
Үлэ дуогабара ГПХ-тан туох уратылааҕый?
Үлэ дуогабарынан үлэлиир дьон штакка киирэллэр, социальнай өттүнэн хааччыллыылаахтар. Кинилэргэ ыарыйдахтарына больничнай, оҕолоннохторуна босуобуйа, уоппуска, сынньана баралларыгар айан төлөбүрэ, материальнай көмө о.д.а. барыта төлөнөр. Маннык дуогабар болдьоҕо ыйыллыбат.
Оттон ГПХ дуогабарынан бириэмэтин болдьоон, холобур, хас эрэ ыйга тустаах үлэни оҥорор бириэмэҕэ ылаллар. Киниэхэ больничнай, уоппуска бэриллибэт, арай судаарыстыба ночоотурара диэн хамнастан нолуок төлөммөт. Күлүккэ киирэр дьарык түмүгэр сорох суобаһа суох тэрилтэлэр Биэнсийэ пуондатыгар усунуос эмиэ укпаттар. Оччотугар киһи биэнсийэҕэ тахсарыгар ыстааһа да, харчыта да ааҕыллыбат. Онон, Биэнсийэ пуондатыгар тиийэн, үлэлиир тэрилтэҕит хамнаскытыттан усунуос төлүүрүн-суоҕун саатар сылга биирдэ интэриэһиргиир наадалаах.
Үлэ кодексатын быһыытынан, хамнас штакка баар үлэһиттэргэ ыйга иккитэ төлөнөр, ГПХ-нан үлэлээччилэргэ тэрилтэ сакааһын толордохторуна, акт оҥорон туттардахтарына биирдэ бэриллэр. Кинилэр үлэ чааһын тутуһар эбээһинэстэрэ, өрөбүлгэ, бырааһынньыкка сынньанар бырааптара суох. Аны кирэдьиит ылаары гыннахтарына, үлэ дуогабарынан үлэлээбэт киһи дохуотун сатаан докумуоҥҥа көрдөрөр, дакаастыыр кыаҕа суох.
Кими ГПХ-нан үлэлэтэллэрий?
Тэрилтэ харчытыгар чэпчэки сыаналаах үлэ буолан, ГПХ дуогабарынан үөрэхтэрин саҥа бүтэрбит эдэр оҕолору, миграннары үксүн үлэлэтэллэр. Эбэтэр үлэтэ суох хаалан, үлэ эрэ буоллун диэн барыга-бары сөбүлэһэр, бырааптарын сатаан аахсыбат сэмэй дьону туһаналлар.
Итинник быстах кэмҥэ оҥоһуллар дуогабарынан тутуу, атыы-эргиэн эйгэтигэр, өрөмүөн, дизайн, сайт оҥорорго, интэриниэккэ маҕаһыын арыйарга, таһаҕас тиэйэргэ о.д.а. үлэлэтэллэр. Хамнаһы үксүн утары уу харчынан биэрэллэр.
Уопсастыба «паразиттара»
РФ Үлэҕэ министиэристибэтэ иһитиннэрэринэн, дойдуга 15 мөл. киһи социальнай пуондаларга усунуос, нолуок төлөөбөккө, “кистээн” уора-көстө үлэлииллэр. Итинтэн ситимнээн, судаарыстыба бүддьүөтүгэр сүүһүнэн мөлүйүөн харчы ситэ киирбэккэ, аара суураллан хаалар. Онтон атын дьон эмиэ эмсэҕэлииллэр — биэнсийэ, босуобуйа харчыта тиийбэт. Үөһэ этиллибит 15 мөл. киһи булгуччулаах медицинскэй страховкалааһын пуондатыгар усунуос төлөөбөт эрээри, поликлиникаҕа көрдөрөллөр, балыыһаҕа көмө ылаллар. Ол аата кинилэр тустарыгар тэрилтэ штакка баар үлэһиттэрэ төлүү сылдьаллар.
Маннык быһыыны-майгыны тохтотор туһугар СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ тустаах үлэни ыытар.
Үлэһит быраабын кэһии туһунан 507-811 быһа сибээскэ биллэриҥ!
Өскөтүн эһигини үлэ дуогабара суох үлэлэтэр, эбэтэр ГПХ дуогабарын үлэ киэнигэр көһөрбөт түгэннэригэр 507-811 төлөпүөнүнэн быһа сибээскэ тахсан, тустаах кэмитиэккэ, эбэтэр Үлэ иниспиэксийэтигэр биллэриэххитин сөп. Оччотугар сокуону кэһэр тэрилтэни бэрэбиэркэлииллэр, дьону үлэлэтэр эрээри, үлэ дуогабарын түһэрсибэтэх, ону сыыһа оҥорбут, эбэтэр ГПХ дуогабарынан солбуйбут түгэннэригэр юридическэй сирэйгэ 50-100 000 солк. тиийэ, дуоһунастаах киһиэхэ 10-20 000 солк. диэри административнай ыстараап түһэриллэр.
Ыстараап икки төгүл үрдүүр
Үлэ дуогабара суох киһини үлэлэтии быраабы кэһии буолар, онон, буруйдаах тэрилтэ ыстарааптанар. Бу түгэн хатыланнаҕына, ыстараап кээмэйэ икки төгүл үрдүүр. НДФЛ уонна страховкалыыр усунуос төлөммөтөҕүнэ, эбэтэр соруйан кээмэйэ кыччатылыннаҕына, юридическай сирэй сокуон быһыытынан, эппиэтинэскэ тардыллар.
2017 с. Саха сиригэр 21 137 киһи үлэ дуогабара суох үлэлээбитэ биллибит, онтон 4107 Дьокуускайга бэлиэтэммит.
Күлүккэ сылдьар дьарыгы арыйар туһугар хас кыбаартал ахсын нэһилиэнньэ ахсаанынан Биэнсийэ пуондатыгар төһө харчы киирбитэ бэрэбиэркэлэнэр. Ол түмүгэр, 2016 с. уопсайа 16377 үлэһит күлүктэн тахсан, 110,3 мөл. харчы Биэнсийэ пуондатыгар эбии киирбит.
2017 с. бастакы аҥаарын көрдөрүүтүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ 669 185 үлэлиир саастаах дьонтон 131 019 киһиэхэ биэнсийэ усунуоһа төлөммөтөх.
Степан Москвитин, СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Туох да докумуона суох үлэҕэ ыллахтарына, бастатан туран, үлэлиир тэрилтэҕитигэр Үлэ кодексатын 15 ыстатыйатыгар олоҕуран, үлэ дуогабарын түһэрсэллэрин, хамнас карточкатыгар хамнаскытын, ааҕыллар бириэмийэни барытын түһэрэллэрин туһунан икки сайабылыанньа суруйан, регистрациялаан, биирин бэйэҕитигэр хаалларыахтааххыт.
Ол кэннэ үлэ дуогабарын оҥорботохторуна, Үлэ иниспиэксийэтигэр биллэриҥ, оччоҕуна миэрэ ылаллар. Эбэтэр, нолуогабайга этиэххитин, биэнсийэ усунуоһа төлөммөтөҕө билиннэҕинэ, борокуратуураҕа үҥсүөххүтүн сөп. 34 улууска оробуочай хамыыһыйа итиннэ эмиэ үлэлэһэр.
2017 с. быһа сибээскэ 50 киһи эрийэн, үлэ дуогабара суох үлэлии сылдьалларын биллэрбиттэрэ. Күлүккэ сылдьар дьарыгы арыйарга, суобаһа суох үлэ биэрээччилэри эппиэккэ тардарга биһиги нолуогабай, бэрээдэги көрөр уорганнары кытта ситимнээх улэни ыытабыт.
Түмүккэ
Сүүһүнэн тыһыынча киһи хамнаһыттан нолуок төлөммөтөҕүнэ, судаарыстыба мөлүйүөнүнэн харчытын сүтэрэр. Онон, дьону үлэ дуогабара суох тэрилтэҕэ үлэлэтэри, кистээн урбаанынан дьарыктанары арыйар тэрээһиннэри, анал рейдэлэри тустаах уорганнар ыыталлар.
Онон, тэрилтэҕэ үлэлии киирэр дьон дуогабары хайдах оҥорбуттарын болҕойон ааҕыҥ, бэйэҕит быраапкытын билиҥ, албыҥҥа киирэн биэримэҥ. Үлэ дуогабарын ГПХ киэниттэн араарарга мунаахсыйар түгэҥҥитигэр юристары кытта сүбэлэһиҥ. Урут Биэнсийэ пуондата киһиэхэ барытыгар харайыллар харчыларын сууматын биллэрэр “дьол суругун” ыыталыыр этэ, ол билигин тохтоон турар. Тэрилтэҕит усунуоскутун төһөнү ыыппытын бэйэҕит эрэ хонтуруоллуур кыахтааххыт, ол туһугар Биэнсийэ пуондатыгар сылга биирдэ тиийэн ыйыталастаххытына, хас харчы түспүтүн-суоҕун бэчээттээн биэрэллэр.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru