Эһиилги сыл Саха сиригэр Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун сылынан биллэрилиннэ. Бу туһунан Ил Дархан Егор Борисов бэйэтин Анал этиитигэр иһитиннэрэн турар. “Сүрүн ыйытыы” бырайыакпыт сэтинньитээҕи биэриитигэр Егор Афанасьевич хамнас үрдээһинин, үлэ миэстэтин тэрийии, тас дойдуттан кэлэр үлэһиттэри хонтуруолга тутуу туһунан кэпсээтэ. edersaas.ru
Үлэ саҥа миэстэтин тэрийии
Кирилл Алексеев: Егор Афанасьевич, Анал этиигэр кэлэр сылы Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун көҕүлээһин сылынан биллэрдиҥ. Тус бэйэҕэр уонна бырабыыталыстыбаҕа бу боппуруос төһө сытыытык турарый? Бу хайысханы талбыккыт мээнэҕэ буолбатаҕа чахчы.
Егор Борисов: Өрөспүүбүлүкэҕэ дьон дьарыктаах буолуута хаһан баҕарар инники турар боппуруос. Бу боппуруоһу кытары дьон-сэргэ дохуоттаах буолуута, оҥорон таһаарыы, экономикабыт сайдыыта, каадыры бэлэмнээһин барыта ситимнээх. Билигин, оҥорон таһаарыыбыт кэҥииринэн, өссө сытыытык турар буолла.
Бастакытынан, экономикабытыгар үгүс саҥа хайысха тэриллэн иһэр эрээри, үлэтэ суох буолуу кыһалҕата ханна да барбат. Бу ордук тыа сиригэр биллэр. Нэһилиэктэргэ оҥорон таһаарыы саҥа көрүҥүн киллэрэр уустук. Иккиһинэн, тас дойдуттан кэлэр үлэһиттэр ахсааннара аҕыйаабата. Ити эмиэ биһиги бэйэбит дьоммут хамнаһа суох хаалыыларыгар улаханнык охсор. Уонна Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар көмө сылы биллэрэрбитигэр, биир үксүн социалистическэй чинчийиибитигэр олоҕурдубут. Ыйытыкка кыттыбыт дьон 43 % дьарыктаах буолууну бастакы күөҥҥэ турар кыһалҕанан ааттаабыттара.
Бу сылга туох үлэ барыаҕай? Былырыыҥҥы Анал этиибэр олохтоох оҥорон таһаарыыга сүрүн болҕомтобун уурбутум. Ону сэргэ тас дойдуттан кэлэр үлэһиттэри хааччахтааһыҥҥа миэрэлэри ылыммыппыт. Итилэргэ олоҕуран орто, аччыгый бизнеһи өйөөн, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун хааччыйыахтаахпыт.
Итиннэ, биллэн турар, саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы улахан оруоллаах. Бу промышленнаһынан да, тыа хаһаайыстыбатынан да дьарыктанар улуустарга барыларыгар сыһыаннаах. Промышленнай оройуоннары ылан эттэххэ, быйыл ити Мирнэйгэ алмаас эйгэтин үлэһиттэригэр ордук сытыытык турда. Биэс сыллааҕыта маннык кыһалҕа Нерюнгрига бэлиэтэммитэ. Манна туһулаан туспа миэрэлэри ылынан, моно-куораттары сайыннарыыга элбэҕи оҥордубут дии саныыбын.
Оттон тыа сирин ыллахха, нэһилиэктэргэ дьарыктаах буолуу боппуруоһа, эппитим курдук, куруутун сытыытык турар. Манна билигин киһи дохуоту ылар эйгэтин сайыннарыы, тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын элбэтии, батарыы, тэриллиилээх хаһаайыстыбалары тэрийии курдук боппуруостарга болҕомто уурарбыт наада. Оҥорон таһаарыы саҥа хайысхатын тэрийиэххэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ эрэ иһигэр буолбакка, региоммут таһыгар таһааран атыылыырбытыгар бастыҥтан бастыҥ бородууксуйа ирдэниллэр буолла.
Урукку сылларга нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутунан Үлэ министиэристибэтэ дьарыктанан кэлбит эбит буоллаҕына, билигин туспа ылан судаарыстыбаннай кэмитиэти тэрийдибит. Үлэлэрин түмүгэ номнуо көстөн эрэр. Былырыын промышленнай тэрилтэлэргэ элбэх киһи үлэҕэ киирбитэ.
Аны тас дойдуттан кэлбит үлэһиттэр тустарынан эттэххэ, кинилэри хонтуруоллуурга анал ыйаах тахсыбыта. Үлэҕэ ылыы усулуобуйатын, патент ылыытын кытаатыннарбыппыт. Олохтоохтор киирэн үлэлиир эйгэлэригэр атын сиртэн кэлбит дьону хааччахтааһын барбыта. Ол эрээри ити хампаанньалар, тэрилтэлэр салайааччыларыттан эмиэ тутулуктаах. Кинилэр тас дойдуттан кэлбит дьону үлэлэтэр быдан чэпчэки уонна барыстаах дии саныыллар. Кэлии үлэһиттэргэ талбыттарынан хамнас төлүүллэр, социальнай бакыата суох үлэҕэ ылаллар. Инньэ гынан ороскуоттарын кыччата сатыыллар. Ити барыта олохтоохтор дьарыктаах буолууларыгар охсор эбээт.
Билигин үксүн “манан дьарыктанабыт, ыарахаттары көрсөбүт, быһаарабыт” диэн этэллэр. Ити тыллартан биһиги тэйиэхпитин наада. Үлэ түмүгэ көстүөхтээх. Салайааччы үлэтэ онон сыаналаныахтаах.
Хамнаһы үрдэтии
Кирилл Алексеев: Алтынньыттан саҕалаан бүддьүөт үлэһиттэригэр сорохторугар хамнастара үрдээтэ. Чуолаан, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэригэр биллэ улаатта. Атын эйгэлэргэ хамнас өссө үрдүө дуо?
Егор Борисов: РФ президенэ Владимир Путин 2012 сыллаахха, билиҥҥи болдьоҕор талыллаат, ыам ыйыгар анал ыйаахтары таһааран турар. Ити ыйаахтартан биирдэстэринэн хамнаһы үрдэтии буолар. Бу үлэ түһүмэхтэргэ араарыллыбыта.
Быйыл бүддьүөт сорох категориятын үлэһиттэригэр хамнастарын алтынньыга үрдэттибит. Манна анаан эбии 2,9 млрд солк. бүддьүөппүтүгэр көрдүбүт. Оттон эһиил өссө 9 млрд солк. көрүөхпүт. Онон бүддьүөт үлэһиттэрин 12 категорияҕа араарбыппыт түмүгэр, барыта 58 тыһыынчаттан тахса киһи хабыллыаҕа. Ити биирэ.
Иккиһинэн, Владимир Путин саамай кыра хамнас тиийинэн олоруу алын кээмэйигэр тэҥнэһиэхтээх диэн этэн турар. Бу ирдэбили биһиги үс сыллааҕыта эрдэ толорбуппут. Онон билигин ити тэҥнэниллэн, үлэһиттэр тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кырата суох хамнаһы ыла олороллор. Быйылгы көрдөрүүнэн, саамай кыра хамнас 17,8 тыһ. солк. кырата суох буолуохтаах.
Үсүһүнэн, хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтии барыахтаах. Улахан хампаанньалар, тэрилтэлэр хамнастара үчүгэй. Итиннэ боппуруос суох. Орто, аччыгый бизнес, предпринимателлэр хамнаһы үрдэтиинэн эмиэ дьарыктаныахтаахтар. Үлэһит ханна үлэлиириттэн тутулуга суох социальнай өттүнэн харыстабыллаах буолуохтаах. Ити ордук тыа хаһаайыстыбатыгар, коммунальнай хаһаайыстыбаҕа, өҥөнү оҥорор эйгэлэргэ, чэпчэки промышленноска сыһыаннаах. Билигин үлэһиттэр 37 % өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоммут орто хамнастан намыһах хамнаһы, 25-50 тыһ. солкуобайы, ылаллар. Ол иһин бизнес эйгэтигэр туспа миэрэлэри ылынныбыт.
Холобур, көҥүлэ суох бизнеһи уодьуганныырга анал ыйаах таһаарбытым. Бу эйгэ үлэ ырыынагар, хамнаска, дьон социальнай өттүнэн харыстабыллаах буолууларыгар улаханнык охсор. Онон бу этиллибит тэрээһиннэр бары түмүллэн хамнаһы үрдэтиигэ туһуланыахтаахтар.
Хамнас тоҕо хойутаата?
Кирилл Алексеев: Сорох хампаанньаларга, тэрилтэлэргэ хамнас хойутаан кэлэр буолла диэн нэһилиэнньэттэн үҥсүү киирэр. Бырабыыталыстыба өттүттэн манна хонтуруол баар дуо?
Егор Борисов: Маннык кыһалҕа хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэргэ, чуолаан коммунальнай хаһаайыстыбаҕа, тутуу эйгэтигэр, баар. Холобур, “Сахамедпром” тэрилтэ билигин үбүлээһин өттүгэр кыһалҕаны көрсөн, хамнаска иэстээх олорор. Итини хонтуруолга тутабыт, төһө кыалларынан көмөлөһөбүт.
Урукку өттүгэр тэрилтэ салайааччыларыттан бэйэлэриттэн эмиэ сыыһа-халты тахсыталыыр этэ. Ол иһин прокуратураны кытары үлэлэһэр бырабыыталыстыба анал хамыыһыйатын тэрийбиппит. Бу хамыыһыйаны билигин вице-премьер Алексей Дьячковскай салайар. Судаарыстыба төһө кыайарынан уустуктары көрсүбүт тэрилтэлэргэ көмөлөһөр. Онон бу сыл бүтүүтэ хамнаска иэһи кыччатыахпыт дии саныыбын.
Аны бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарын туһунан эттэххэ, итини кыраҕытык кэтиибит. Бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастарыгар биһиги эппиэтинэстээхпит. Хата, билигин социальнай ситимнэр үчүгэйдик үлэлиир буоланнар, ханна туох буолбутун көрө-билэ, истэ олоробун. Холобур, “алтынньыга хамнас үрдээбитэ да, биһиэхэ ол эбии биллибэтэ” диэн суруйаллар. Ол иһин бырабыыталыстыбаны кытары мунньахтаабытым. Онно методиканы уларытыахха, хос ааҕыы барыан наада диэн иһитиннэрбиттэрэ. Ити билигин да биир ситимнээх үлэ бара илигин көрдөрөр. Онон министиэристибэлэр салайааччыларыгар сэтинньи бүтүүтүгэр диэри бу боппуруоһу быһаарарга эппитим. Ити туолбат түгэнигэр бэйэлэрэ хамнастарын ылыахтара суоҕа.
Эдэр исписэлиистэри олохсутуу
Кирилл Алексеев: Үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр исписэлиистэр идэлэринэн кыайан үлэ булбаттар. Бу кыһалҕа хайдах быһаарыллыаҕай? Хотугу улуустарга ити ордук сытыытык турар.
Егор Борисов: Бастатан туран, каадыры бэлэмнээһин уонна экономика ирдэбилэ сөп түбэспэттэрин этэн аһарыым. Холобур, баһаам элбэх экономистары бэлэмниибит эрээри, ити билигин биһиэхэ улаханнык наадата суох. Тыа хаһаайыстыбатыгар тырахтарыыстар, комбайн исписэлиистэрэ тиийбэттэр, оттон үөрэхтээх үлэһитин суоҕун кэриэтэ.
Иккиһинэн, эдэр исписэлиистэр үлэни миэстэ баарынан буолбакка, үчүгэй усулуобуйалааҕын көрөн талаллар. Тыа сиригэр, хотугу улуустарга, дьиҥэр, кинилэр идэлэринэн үлэ баар ээ. Онно барбакка Дьокуускайга бары хаала сатыыллар. Ол иһин дипломнаах эдэр исписэлиистэр тура хаамса сылдьар курдуктар.
Үсүһүнэн, биир систиэмэлээх үлэ суох. Хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэргэ да, муниципальнай тэриллиилэргэ да. Билэбит, тыа сиригэр куорат курдук үлэлииргэ усулуобуйа суох. Барыта биир күнүнэн ити быһаарылла охсубат. Ол иһин үлэбит хайысхатын уларытан атыннык көрөн эрэбит. Бу соторутааҕыта хаһаайыстыбаннай тэрилтэлэр, үөрэх тэрилтэлэрин салайааччыларын кытары көрсүбүтүм. Онно биир систиэмэ тэрийиэххэ наадатын кэпсэппиппит. Билигин учууталларга, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэригэр анал чэпчэтиилэр бааллар. Ол курдук, тыа сирин бырааһа, фелдьшерэ диэн бырагыраамалар тэриллибиттэрэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ тыа сирин биир кэлимник сайыннарыыга туһуламмыт анал бырагыраамалар баар буоллулар. Нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу, дьиэлэри киин ититэр систиэмэҕэ холбооһун, толору хааччыллыылаах оҥоруу, суолу-ииһи оҥоруу барыта каадыры олохсутууга эмиэ дьайар. Онон ити барыта түмүллэн эдэрдэр тыа сиригэр сүрдээҕин талаһар буоллулар.
Бу соторутааҕыта Горнай улууһугар бара сылдьан саамай ыраах сытар Кэптин нэһилиэгэр үгүс саҥа дьиэ дьэндэйбитин, эдэр ыал олохсуйан эрэрин көрөн, олус үөрдүм. Маннык хартыына атын нэһилиэктэргэ эмиэ көстүөхтээх.
Биир ситимнээх үлэ
Кирилл Алексеев: Түмүктээн эттэххэ, билигин дьон-сэргэ дьарыктаах, үлэлээх, хамнастаах, дохуоттаах буолуутугар, өрөспүүбүлүкэ бары муннугар киһи олорор, үлэлиир усулуобуйата тупсуутугар биир ситимнээх үлэ ыытыллан эрэр.
Егор Борисов: Судаарыстыба кыһалҕаны быһаарарга икки сүрүн өйдөбүллээх: баар боппуруоһу толору быһаарар эбэтэр дьону-сэргэни өйүүр аналлаах. Өскөтүн бу боппуруоһу биһиги толору быһаарабыт, моой-арҕас ылсабыт диир түгэммитигэр, манна анаан араас үлэни ыытан, үбүлээһини көрөн боппуруос бэбиэскэттэн уһуллуор диэри бүөбэйдиибит. Итинник быһаарбыт боппуруостарбыт элбэхтэр. Холобур, аҕыйах сыллааҕыта тулаайах оҕолор үгүстэрэ дьиэтэ-уота суох сылдьыбыттара. Итини быһаарыыга үбүлээһини көрөн, билигин оҕолор сылын аайы уочаратынан дьиэлэнэн иһэр систиэмэлэрин олохтоотубут.
Атын өттүнэн, биһиги толору кыайан быһаарбат боппуруостарбыт бааллар. Холобур, элбэх оҕолоох ыаллары дьиэнэн хааччыйыы боппуруоһун ылыахха. Биһиэхэ элбэх оҕолоох ыаллар элбэхтэр. Ол эрээри судаарыстыба барыларыгар дьиэ биэрэр кыаҕа суох. Бу түгэҥҥэ боппуруоһу толору быһаарыахпыт диэн этэн биһиги бэйэбитин да, норуоту да албынныыр кыахпыт суох. Онон туох ханнык кыһалҕа баарын ырытан көрөн баран, биэстэн элбэх оҕолоох ыалга кыбартыыра бэриллэрин ситистибит. Билигин сылга 100-150 кыбартыыра бэриллэр. Ити өйөөһүн уонна боппуруоһу толору быһаарыы диэн тус-туһунан өйдөбүл буолалларын быһаардым.
Судаарыстыба иннигэр билигин нэһилиэнньэ дохуоттаах буолуутун хааччыйыы сүрүн боппуруоһунан турар. Ол эрээри дохуот судаарыстыба көмөтүнэн буолбакка, үлэ көмөтүнэн кэлэрин өйдүөхпүтүн наада. Дохуот үлэлээн хамнас ылааһынтан эбиллэр. Ол эрээри кыра хамнас төлөнөр буоллаҕына, онно көмөлөһөр, саҥа үлэ миэстэтин тэрийэр эбээһинэстээхпит.
Биһиги тутууга элбэх бириэмэбитин бараан кэллибит. Тус бэйэм 2011-2012 сс. тутуу хампаанньаларын кэрийэ сылдьан “тас дойдуттан кэлии үлэһиттэри тохтотуҥ, олохтоохтору үлэҕэ ылыҥ” диэн этэн турабын. Ити кэнниттэн олохтоохтору үлэҕэ ылбыттара эрээри, сыл аҥарынан үлэһиттэрэ тохтоон хаалбыттара. Үлэлии үөрэммэтэхпит итиннэ көстүбүтэ. Ол иһин эдэрдэр үлэлии үөрэниэхтэрин наада.
Билигин биһиги үлэ миэстэтин тэрийэн дьон-сэргэ дохуоттаах буоларын ситиһиэхтээхпит. Мин итинтэн атын барыйааны көрбөппүн. Үлэлээтэхпитинэ-хамсаатахпытына, тугу эрэ оҥордохпутуна хамнастанабыт. Онон бүгүҥҥү биэриини түмүктээн эттэхпинэ, судаарыстыба өттүттэн көрүллэр көмөттөн сиэттэрэн, баар кыһалҕаны бары тэҥҥэ куолаан быһаарыаҕыҥ.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru