Тыа сиригэр эмтээх оту сэҥээрэн хомуйар оскуолалар үксээн эрэллэр. “Оҕолорбутугар эмп оннугар эмтээх оту утах оҥорон иһэрдэбит. Онон үөрэнээччилэрбит ыалдьаллара биллэ кыччаата”, — диэн учууталлар да, оҕолор бэйэлэрэ да бэлиэтииллэрэ истибити үөрдэр, сэҥээрдэр.
Мэҥэ Хаҥалас улууһугар академик В.П.Ларионов аатынан Майа агро-оскуолатын (дириэктэр Светлана Кимовна Игнатьева) үөрэнээччилэрэ сайын ахсын эмтээх оту хомуйуунан дьарыктаналлар. Производственнай үөрэхтээһин маастара Роза Петровна Васильева агро-оскуола бэһис сылын ситиһиилээхтик үлэлиирин этэр.
—Аан бастаан оскуолабыт таһыгар теплица туппуппут. Оҕолору онно үлэҕэ-хамнаска, үүнээйини бүөбэйдээһиҥҥэ сыһыарбыппыт. Онтон үлэбитин кэҥэтэр соруктаах уонна бэйэлэригэр туһалаах буолуо диэн, улууспутугар үүнэр эмтээх үүнээйилэри үөрэтиигэ, хомуйууга ылсыбыппыт. Ол түмүгэр фитобардаммыппыт төрдүс сыла.
Манна барытыгар оҕолору бэйэлэрин үлэлэтэргэ дьулуһабыт. Оскуолабытыгар сайын үлэлиир үс лааҕырдаахпыт. Олор үһүөн өрүс биэрэгэр бааллар. Дойдуунускайга, Ороссолуодаҕа, Хаптаҕайга. Бу сирдэргэ саха сүгүрүйэр боҕуруоскай ото тэнийэн үүнэр. Бэс ыйыттан саҕалаан оҕолор бу эмтээх оту хомуйаллар, хатараллар. Маны сэргэ, кучуну эмиэ хомуйтарабыт. Кучу от туһунан оҕолорбут сиһилии билэллэригэр анаан Дьокуускайтан “Айсар” уопсастыбаннай тэрилтэттэн Григорьевтары ыҥыран ыалдьыттаппыппыт. Сүбэ-ама биэрбиттэрэ, элбэҕи кэпсээн оҕолору улаханнык сэҥээрдибиттэрэ. Онон үргэниэхтээх кэмин тутуһан, кэрэ айылҕалаах Мооро алааска тахсан кыһын устатыгар сөп буолар кучу оппутун хомуйабыт. Оҕолор кыһаллан-мүһэллэн ыраастаан, хаалаан, суруктаан-бичиктээн атыыга бэлэмнииллэр. Өссө үлэх быһыытынан Дьокуускайга икки сиргэ куулунан киллэрэр буолан турабыт.
Аны туран, 800-тэн тахса үөрэнээччилээх оскуолабытыгар дөлүһүөнтэн битэмииннээх чэйи оҥорон күһүн уонна саас уоннуу күн устатыгар хайаан да үөрэнээччилэрбитигэр иһэрдэбит. Оҕолорбут маннык чэйи иһэр төһө туһалааҕын үөрэтэн, атын оскуолалары кытары тэҥнээн көрөллөр, дакылаат суруйаллар. Оннук кэтээн, үөрэтэн көрүү түмүгүнэн, кириип, тымныйыы өрө туруутун кэмигэр биһиги оскуолабытыгар ыалдьыы бырыһыана атын оскуолалартан быдан кырата быһаарыллыбыта. Маннык хабааннаах үлэлэрбитигэр дьиэ кэргэни эмиэ кыттыһыннарабыт.
Маны сэргэ, ирдэбилин, быраабылатын, кэмин тутуһан үөрэнээччилэрбитин кытары ньургуһуну, хатыҥ саҥардыы тыллыбыт сэбирдэҕин, үнүгэстэрин, бэс сибиэһэй иннэлэрин хомуйабыт. Оҕолор анал хаа оҥорон онно кутан, хааламмыт эмтээх от састаабын, хантан хомуйбуттарын, күнүн-дьылын, бу от туохха туһалыырын бүүс-бүтүннүү суруйан таһыгар сыһыараллар. Онон дьон сэргээн, сэҥээрэн хамаҕатык атыылаһар. “Бэйэбит дойдубут ото. Онон киһиэхэ көмөлөөх”, — диэн нэһилиэнньэ махтанар.
Бүлүү улууһун Бөкчөҥө агро-оскуолатыгар уон үһүс сылын география учууталынан үлэлиир Петр Серафимович Калачев былырыын сайыҥҥыттан үөрэнээччилэрин кытта эмтээх отунан ылсан дьарыгырар.
—10 кылааска үөрэтэр оҕом Заур Байрамов интэриэһиргээн, кини этии киллэрэн ылсыбыппыт. Заур билигин Санкт Петербурга үрдүк үөрэх кыһатын устудьуона.
Бастакы сылбытыгар нэһилиэкпититтэн чугас үүнэр эмтээх оттору, олор састааптарын, хайдах туттары, туһанары үөрэппиппит. Ол сайын киэн туттар, ытыктыыр дьоммутун, бэйэбит нэһилиэкпитигэр олорор отоһуттары: Елена Гаврильевна Иванованы, Ирина Петровна Прокопьеваны көмөлөһүннэрэн, кинилэри кытары тэҥҥэ сылдьан, сүбэ-ама ылан үлэбитин саҕалаабыппыт.
Үлэбит түмүгүнэн бастаан нэһилиэнньэҕэ уонна үөрэнээччилэрбитигэр тоҕо бу хайысхаҕа ылсыбыппытын быһаарбыппыт. Боруобалаан көрүөн баҕалаахтарга аҕыйахтыы да буоллар хомуйбут оппутуттан бэрсибиппит. Ол дьоммут махтанан, хайҕаан санаабытын улаханнык көтөхпүттэрэ, бөҕөргөппүттэрэ.
Онон санаабыт кэлэн, үөрэ-көтө хомуйдубут. Маныаха бэйэбит дьоммут-сэргэбит билигин эмп-томп сыаната ыараханын, онно эбии араас албын эмтэн-томтон дьаахханалларын этэллэр. “Бэйэбит сирбитигэр үүнэр оппут-маспыт, үүнээйибит доруобуйабытыгар быдан туһалаахтар. Бу дьарыккытын адьас тохтотумаҥ”, — дииллэрэ оҕолорбутун үөрдэр, үчүгэйи оҥоруох баҕаларын күүһүрдэр, билиилэрин-көрүүлэрин дириҥэтэллэригэр далаһа буолар.
Билигин оскуолабытыгар төрөппүттэртэн көҥүллэтэн оҕолорго кучуттан чэй иһэрдэ сылдьабыт. Ону сэргэ, тымныйыы элбээһинин саҕана диэммит уонна кирииби утары моонньоҕон сэбирдэҕиттэн утах оҥорон иһэрдэбит. Оҕолор олус сөбүлүүллэр. Аны бу үлэлэрбитинэн быйыл ахсыс кылааска үөрэнэр Альберт Саввинов «Инникигэ хардыы» улуустааҕы НПК-ҕа кыттан үһүс миэстэни ылла. Онон үөрүүбүт улаатта. Дьарыкпытын сыыйа тэнитэн, кэҥэтэн иһэр баҕалаахпыт, — диир Петр Сергеевич.
Бөкчөҥө оскуолата быйыл күһүн Дьокуускайга быыстапкаҕа кыттыбыта. Онно бэлэм хаалаах отторун атыылаһаары ыйыталаһар киһи элбэҕин сөхпүттэрэ.
Манна даҕатан эттэххэ, бу оскуола үөрэнээччилэрин доруобуйатыгар улахан болҕомтотун уурара кэрэхсэбиллээх. Ол да иһин, оскуолаларыгар сайын ахсын оҕуруот аһын арааһын олордоллор. Кыһын устатыгар онон үөрэнээччилэрин аһаталлар. Бэйэ аһа, бэйэ сирин ото доруобуйаҕа туһалаах диэн киэн тутта этэллэр.
Намҥа Модут агро хайысхалаах оскуола эмтээх оту хомуйуунан дьарыктаммыта уонтан тахса сыл буолла. Производственнай үөрэхтээһин маастара Альбина Ивановна Бугаева битэмииннээх чэй доруобуйаны тупсарарга, бөҕөргөтөргө туһалааҕар бүк эрэнэр.
—Эмтээх отторбутун туһаҕа таһаарар сыаллаах-соруктаах тэриммиппит. Маҥнай саҕалыырбытыгар дьон-сэргэ үксэ улаханнык аахайбатаҕа. Эми истэхпинэ түргэнник үтүөрэбин диэн өйдөбүл баара. Билигин ол санаалара тосту уларыйан, нэһилиэнньэ биһигиттэн эмтээх от ылаары сураһара элбээтэ. Куруук ылар дьон эмиэ бааллар.
Аны туран, битэмииннээх чэйбитин наһаа сэргииллэр, киһи сэниэлэнэр диэн хайгыыллар. Ол чэйбитигэр дөлүһүөн отонун, кучуну, моонньоҕон, дьэдьэн сэбирдэхтэрин угабыт. Амтана наһаа үчүгэй. Организмы битэмиининэн хааччыйар, иммунитеты бөҕөргөтөр. Маннык чэйи үөрэнээччилэрбитигэр тохсунньу бүтүүтүттэн, олунньу саҥатыттан саҕалаан иһэрдэр буолбуппут эмиэ уонтан тахса сыл буолла. Онон кириип, тымныйыы өрө туруутун саҕана, харантыыҥҥа бирикээс эрэ быһыытынан үөрэх кэмин тохтотобут.
Өссө долохоно отонноох, кучулаах, моонньоҕон сэбирдэхтээх киһини уоскутар чэй оҥорон нэһилиэнньэҕэ атыылыырбытын сөбүлээтилэр ахан. Уопсайынан, хомуйбут оппут сыл иһинэн бүтэр. Ол иһин, быыстапкаҕа көрдөрүүгэ эрэ анаан илдьэбит уонна биири да энчирэппэккэ төттөрү аҕалан нэһилиэнньэҕэ батарабыт.
“Сардаҥа” диэн доруобуйаны чэбдигирдэр лааҕырбытыгар алын сүһүөх кылаастартан сэттискэ диэри үөрэнэр оҕолор сылдьаллар. Бу оҕолорбутун илдьэ сылдьан, биология учуутала Евдокия Ивановна Попова салалтатынан хомуйабыт. Лааҕырбыт оҕолоро оскуолабыт оҕуруотугар эмиэ үлэлииллэр. Онон оҕуруоппут быйаҥын бэристэ да, тута сибиэһэй аһынан аһатабыт. Уопсайынан, үөрэнээччилэрбитин кыһыннары бэйэлэрэ бүөбэйдээбит оҕуруоттарын аһынан маанылыыбыт, үргээбит отторуттан утах иһэрдэн доруобуйаларын бөҕөргөтөбүт.
Сардаана БАСНАЕВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru