Быйыл хамнас алын кээмэйэ үрдээбитин кыра дохуоттаах дьон бары үөрэ-көтө истибиттэрэ. Ол эрэн билигин быраастар сүүһүнэн тыһыынчаны ылар эбит буоллахтарына, тыа сиригэр үрүҥ илгэни үрүлүтэ сүүрдээччилэр саатар 28 000 солк. ылаллара кыайтарбат.
edersaas.ru
Холобурга, Ньурба улууһун «Күндээдэ» агрофирманы көрүөххэ. Салайааччылара сыл аайы уларыйа тураллар. Былырыын сэтинньигэ 18 сыл спорт эйгэтигэр, боксаҕа тириэньэринэн утумнаахтык үлэлээбит, оҕо спортивнай оскуолатыгар дириэктэрдээбит Александр Алексеев анаммыта. Кини 2014 сылтан номнуо төрдүс дириэктэр.
Туох айылаах салайааччыларыгар табыллыбатахтарый диэтэххэ, дьиҥэр, үлэлэригэр ирдэбиллээх, бэриниилээх, тыа хаһаайыстыбатыгар уопуттаах дьон үлэлээн ааспыттар. Ол эрээри хамнас кыайан төлөммөтүттэн салалта уларыйа турар.
Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕар олоҕуран, 2018 с. хамнас алын кээмэйэ үрдээн, үлэһиттэригэр 27908 солк. итэҕэһэ суоҕу төлүөхтээхтэр. Ону эт, үүт туттаран харчылаһар тэрилтэ төгүрүк сыл итиччэ хамнаһы төлүүрүн ыарырҕатар эбит. Ол да буоллар, агрофирмаҕа ыам ыйдааҕы хамнастарын сабан, перерасчет ааҕан олороллор. Борокуратуура уорганнара дьон хамнаһа кэмигэр уонна сөбүгэр төлөнөрүн кыраҕытык кэтииллэр.
Хамнас кэмигэр төлөммөт биир сүрүн төрүөтүнэн, нууччалыы эттэххэ, кассовай разрыв диэн буолар. Ол аата ынах кулун тутарга төрөөтөҕүнэ 6-7 ый ыанар, онтон эмиэ ууланан, уолларыыга барар. Бу ыйдарга үүт туттарыытыттан киирэр харчы биллэ аҕыйыыр, онон дьону хамнастыырга кэккэ ыарахаттар үөскүүллэр.
Ыанньыксыттары солбуйар киһи суох
Быйыл күндээдэлэр 566 хороҕор муостааҕы, ол иһигэр 236 ыанар ынаҕы кыстаттылар. Ону таһынан, 330 тахса субай сүөһү, 300 тахса сылгы бу хаһаайыстыбаҕа баар.
Бу сайын ынах-сүөһү үс сайылыгынан тахсан турар. Ыанньыксыттар күн бүгүн бары биэнсийэҕэ тахсар саастарыгар лаппа чугаһаабыт, үлэ ыстааһын ситиһэ сылдьар дьон, кинилэр биирдии бэйэлэрэ 27 ынаҕы ыыллар. Сорохтор биэнсийэҕэ тахсан баран үлэлииллэр. Оттон эдэр ыччаттартан сайын титииккэ, кыһын хотоҥҥо кэлэр киһи суох.
Сайыҥҥы куйааска үүт аһыйбатын диэн 1,5 туонналаах тымнытар иһиккэ ыамнарын куталлар, ону үрүҥ аһы астыыр «Влада» кэпэрэтиип массыыната кэлэн күн аайы тиэйэн барар. Урукку өттүгэр 2013 с. диэри «Байар» кэпэрэтиип иһинэн бэйэлэрэ ынах-сүөһү тутан, ол үүтүн астаан, суорат, сүөгэй, арыы оҥорон олорбуттара, ону хаһаайыстыбаҕа соҕотуопкалыыр кыаҕы биэрбэккэ, тус-туһунан араартаан кэбиспиттэрэ.
«Күндээдэ» хаһаайыстыба быйыл былаан быһыытынан 615 туонна үүтү туттарыахтаах. ТХМ үүккэ биир лиитэрэҕэ 35 солк. субсидия биэрэр. Онтон собуокка туттарарга 10 солк. эбэннэр, 45 солк. тэҥнэһэр. «Субсидия харчыта билиҥҥитэ сороҕо эрэ кэлэн турар. Хамнас төлөөһүнэ итинтэн быһаччы тутулуктаах», — диэн этэр Александр Прокопьевич.
61% абаанса
Оттон күһүн идэһэ саҕана ынах этин 450 солк. туттараллар. Быйыл өрөспүүбүлүкэ кэккэ улуустарыгар халаан уута улахан хоромньуну таһааран, субсидия харчыта хойутаабыт уонна грант быстах кэмҥэ тохтуурун туһунан эппиттэр. Ол биллэн турар, хаһаайыстыбаҕа улахан охсуулаах. Бу күннэргэ СӨ тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов үүт харчытын 61% төлүүр туһунан бирикээскэ илии баттаабыт. Онон, күндээдэлэр эрэх-турах сананан олороллор.
Агрофирма 2017 с. племрепродуктор буолан олорор, ол аата лицензия ылан, тупсарыллыбыт симментал ынахтарын тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччыларга атыылыахтарын сөп. Сылга бу ынах ортотунан 2700 туонна үүтү биэрэр.
Ынах уоллаҕына —дьоҥҥо хамнас төлүүр ыарахан…
«ТХМ дьон хамнаһын алын кээмэйин көтөҕөн, толуйар үбү төлүөхтээх этэ даҕаны, алта ый тухары харчыны ыыта илик. Тохсунньуга 2700 туоннаны ыабыппыт, олунньуга 3600 т., кулун тутарга 5000 т. ону харчытыгар таһаардахха, аҕыйах тыһыынча. Күн бүгүн 47 үлэһиттээхпин, кинилэр ыйдааҕы хамнастара мөлүйүөнтэн тахса, ол иһин үгүстүк ночоокко барабыт. Онон үп-харчы өттүнэн көмө олус наадалаах.
Биһиги ынахтарбытын хайдах да ыабыппыт иһин, хамнас алын кээмэйигэр эппиэттэһэр кыахпыт суох. Ынах төрөөбүтүн кэннэ сайыҥҥы ыйдарга өссө төлүөхпүтүн сөп, оттон ынах уолуутун кэмигэр балаһыанньа уустугуран барар. Ону биһиги кассовай разрыв диэн ааттыыбыт.
2012-2013 сс. «Россельхозбаантан» кирэдьиит ылан, сүүстүү төбөҕө икки механизированнай хотон туттарбыппыт. Биир хотон үбүлээһинин 86 %-нын, оттон иккис тутуу 68% ТХМ уйуммута. Онтон 2017с. хотон тутуутун ороскуотун министиэристибэ 98,5% бэйэтигэр ылынан, тэрилтэ 1,5 эрэ бырыһыанын төлүүр. Урукку курдук ынах хойуутун илиинэн күрдьүбэппит, барыта автоматика. Хаалбыт сууматын — сүрүн иэспитин ый аайы 430 тыһ. төлүү олоробут. Биһиги расчетнай счеппут ити ыйыллыбыт бааҥҥа баар буолан, онно харчы түстэ да туура тутан иһэллэр», — диэн хаһаайыстыба бүгүн туох кыһалҕалаах олорорун салайааччы Александр Алексеев кэпсээтэ.
Биллэн турар, хаһаайыстыбаҕа баар кыһалҕаны быһаарбакка, салалтатын, үлэһиттэрин уларытан истэххэ, туох да үтүө түмүк тахсыбат. Сылтан сыл биир хартыына хатылана турар. Ынах уолбутун кэннэ 47 киһиэхэ үрдэтиллибит хамнас алын кээмэйин, ол аата 27900 солк. хантан суоран ылан төлүөхтэрэй? Оттон биир өттүнэн, үлэһиттэр дьиэ кэргэттэрин иитиэхтэрин, аһатыахтарын, устудьуон оҕолорун үөрэттэриэхтэрин наада. Тыа сиригэр дьон ортотунан үстүү-түөртүү оҕолоохтор, кинилэр эмиэ дьонтон итэҕэһэ суох таҥныахтарын, ас амтаннааҕын билиэхтэрин баҕараллар.
Министиэристибэ хоруйа: 70% диэри тиэрдэр санаалаахпыт
Семен Потапов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы:
— Үүтү билигин лиитирэтин 45 солк. туттараллар, үрдүк хаачыстыбалаах үрүҥ илгэ 46 солк. онтон кыра сыанаҕа тутуо суохтаахтар. Сүүстэн тахса төбөлөөх хаһаайыстыбалары үп-харчы өттүнэн өйүүр сыалтан биирдии төбө аайы сылга үс сыл устата 20 000 солк. биэрэбит. Төрдүс сылыгар – 10 000 солк. Ону өссө түһэрбэккэ уруккутунан 20 000 солк. хааллардыбыт. Сахабыт сиригэр ити бырагырааммаҕа 54 хаһаайыстыба хабыллан үлэлиир. Ол харчыларын хамнас үрдээһинигэр, комбикорм атыылаһарга, от үлэтин ыытарга туттуохтаахтар.
Хас ынах уолбутун биһиги учуоттуур кыахпыт суох. Үгүс хаһаайыстыбалар биир ынахтан 1 туонна үүтү ыыллар, ону 2 туоннаҕа диэри тиэрдиэххэ наада, оччоҕуна биирдэ барыска тахсаллар.
Хаһаайыстыбалар сыллааҕы үбүлэнэр үптэриттэн үүт харчытын 61% абаанса быһыытынан бу күннэргэ ыыттыбыт, ону 70% диэри тиэрдэр санаалаахпыт.
Тэрилтэ ороскуотун аҕыйатан, хайдах барыска тахсарга бу саас сэминээр ыыппыппыт, хаһаайыстыба салайааччыларыгар сүбэ биэрбиппит. Холобур, хамнас алын кээмэйин төлүүргэ хас үлэһит илии баарын ааҕан-суоттаан, сороҕун сарбыйан, биир киһи хас да үлэни тэҥинэн оҥоруон сөп. Онон, барыта бэйэлэрин илиилэригэр.
Түмүккэ
Ол аата үрдэтиллибит хамнаһы ылар туһугар биир үлэһит хас да киһи үлэтин толоруон наада. Тыа хаһаайыстыбатын курдук ыарахан хара үлэҕэ итинник миэрэни дьон доруобуйатыгар оҕустарбакка ону уйуо да? 27908 солк. ылаары дьон хотонтон быкпакка, үрүҥ күнү өрө көрбөккө ынахтарын-сүөһүлэрин бэрийэллэр. Онтон ким эрэ сылаас хонтуораҕа, сымнаҕас кириэһилэҕэ олорон эрэ уруучукаттан ыараханы көтөхпөккө 3-4 бүк үрдүк хамнастаах.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru