Худуоһунньук Сууралдьыма кэлиҥҥи 20-чэ сыллаах үлэтэ — “Уруу ыһыаҕа” бөдөҥ историческай хартыыната, мастарыскыайыгар хас сырыттах аайы, саҥаттан-саҥа, баай, дириҥ ис хоһоонноох информацияны биэрэр дьикти күүстээх айымньы… Ол гынан баран, хас сырыы аайы Александра, “ситэрэ-хоторо ыраах”, — диир.
edersaas.ru
Суорун Омоллоон алгыһынан…
Оттон соторутааҕыта Новосибирскайга быыстапкаҕа баран эрэрин истэн эмиэ тиийбиппэр, худуоһунньук: “Өссө даҕаны ситэрэн-хоторон биэрэр санаа баар…”, —диэн дьиктиргэттэ. Онтон дьэ өйдөөтүм – үгүс сыратын, күүһүн-уоҕун, сатабылын, билиитин-көрүүтүн — дууһатын бүтүннүү ууран суруйбут үлэтин, дьиҥнээх худуоһунньук хаһан даҕаны, “бүтэрдим”диэбэт эбит. Айар үлэ ол курдук уйаара-кэйээрэ олох биллибэт, киэҥ куйаар — салгыы бара турар, бара турар, бара турар…
Бу хартыынаҕа саха ыалыгар кийиит кыыс кэлиитэ ойууланар. Кийиит үүс маҥан акка олорор, сирэйэ сабыылаах. Хара буулуур аттаах — күтүөт уол. Кийиит маҥан атын тэһиинин икки хороччу улаатан эрэр кыргыттар тутаннар, тэлгэһэҕэ намыһах сэргэҕэ сиэтэн аҕалбыттар.
— Кийиит сэргэтэ намыһах буолар эбит. Бу намыһах, харах баайыыта сэргэ. Былыргы сахалар, кийиити харыстаан, абааһыны муннарар ньымалара буолар бу.., — диир Александра Самсоновна.
Салгыы кийиит кыыс атын мииммитинэн, кини кэнниттэн ыалдьыттар бука бары, сол курдук, эмиэ абааһыны албынныыр, күрэтэр, хараҥа күүстэри тэйитэр соруктаах, намыһах сэргэни үстэ эргийэ хаамаллар эбит. Саха киһитин, көр, ити курдук мындырыгар, өссө төгүл итэҕэйэҕин…
Саха уруута хайдах ыытылларын, сиэрин — туомун эдэр худуоһунньук аан бастаан, 1982 сыллаахха, саха иистэнньэҥнэрин туһунан дипломнай үлэтигэр матырыйаал хомуйа сылдьан, Тааттаҕа, Чөркөөх мусуойугар тиийбитигэр ытык киһи Суорун Омоллоон киниэхэ сүктэр кыыс таҥаһын көрдөрбүтүттэн, ылсан үөрэт, чинчий диэбититтэн сиэттэрэн, улаханнык интэриэһиргээбит.
Александра, Чөркөөх мусуойугар үлэлээбитин, Дмитрий Кононовичка “Олоҥхо балаҕанын” уонна “Уус кыһатын” ис бараанын ситэрэн-хоторон биэрэргэ көмөлөспүт, норуот суруйааччытыныын алтыспыт кэмнэрин олоҕун биир саамай дьоллоох түгэнинэн ааҕар. Дьэ сити кэмтэн кини, ханна да сырыттар — мусуойдарга, билитиэкэлэргэ, араас институттарга, төрөөбүт сахатын норуотун историятыгар, этнографиятыгар научнай үлэлэри ааҕан, үөрэтэн, интэриэһиргээбит тиэмэтигэр кыра-кыралаан, сыыйа, матырыйааллары хомуйан испитэ. 1998 сыллаахха хартыынатын саҕалаан баран, чуолкайданара, чопчуланара өссө да элбэх, кыайыа суохпун дуу, диэн, тохтоон ылбыта. Сахалыы уруу тиэмэтигэр улахан үлэ суох курдуга. Ол кэмҥэ улуустарынан сылдьан, нэһилиэктэр мусуойдарын көрбүтэ-истибитэ, фольклор тиэмэтигэр элбэҕи аахпыта, уруһуйдаабыта, анал үөрэхтээхтэри кытта сүбэлэспитэ (күн бүгүнүгэр диэри учуонайдарга махтанар). Платон Слепцов, Зинаида Иванова-Унарова, о.д.а. ааптардар, бастакы чинчийээччилэр научнай үлэлэрин, элбэх литератураны хасыһан, кичэйэн үөрэппитэ. Онтон үлэтин дьэ салҕаабыта…
“Дьол билгэтэ”
— Мин тыа сиригэр улааттаҕым. Оҕо эрдэхпиттэн, сыбаайба, уруу — хайа эрэ ыалга кийиит кэлиитэ, күтүөт уолу көрүү-истии, туох эрэ дьикти кэрэ, таайтарыылаах, таабырыннаах, алыптаах түгэн курдук, мэлдьи эн тулаҕар баар, салгыҥҥа уйдаран сылдьар курдуга. Кийиит, күтүөт кимтэн кииннээхтэрэ, хантан хааннаахтара, төһө киһилээх уруу буолбута, ким тугу эппитэ-тыыммыта – дэриэбинэ дьонун кэпсээнэ ол эрэ туһунан буолара. Сэһэн-сэппэн, сыыйа, былыргы аатырбыт уруулар хайдах ыытыллалларай диэн, уруу сиэрин-туомун, үгэстэрин туһунан номохторго тиийэ барара. Саха былыргы уруулара сэбиэскэй сыбаайбалартан олох атын, дьикти этилэрэ, – диир Сууралдьыма, хартыынатын аттыгар олорон.
— Оттон бу, хартыынаҕа, балаҕан үрдүгэр турар киһи тугу гынар буоллаҕай?
— Ити диэ… Ити – “Дьол билгэтэ” диэн былыргы сиэр-туом. Кийиит, күтүөт дьоно икки өттүттэн, биирдэһэ сүүрэн кэлэн умайа сылдьар туоһу аантан быраҕан, атына умайа сылдьар туоһу дьиэ, балаҕан үрдүттэн турбанан түһэрэн, оһоххо уот оттоллоро уонна буруо балаҕан үөлэһинэн хайдах тахсарынан, эдэр ыал олоҕун билгэлииллэрэ. Уот аанньа умайбатаҕына, кэлбит дьон, аттарыттан түспэккэ эрэ, төннөн да хаалыахтарын сөбө эбитэ үһү… Хартыынаҕа элбэх киһи, арыалдьыт кыргыттар-уолаттар, мааны ыалдьыттар, уруулар ойууламмыттар. Тэлиэгэнэн-сыарҕанан кэһии-тутуу бөҕөтө. Энньэ сүөһү эгэлгэтэ көстөр. Былыргы урууларга, аара суолга хонон-өрөөн, бултаан-алтаан, ыраахтан айаннаан кэлэллэрэ, онон, ох сааларын, бултуур тэриллэрин барытын илдьэ сылдьаллар.
Бочуута хос сиэнэ
— Александра Самсоновна, Зинаида Иванова-Унарова биир ыстатыйатыгар, чинчийээччи Иохельсон Боотуруускай улууска ХХ үйэ саҕаланыытыгар сырыытыттан Америкатааҕы Естественнэй история мусуойугар аҕалбыт хаартыскатыгар, саха худуоһунньуга Александра Бочкарева-Иннокентьева төрүттэрэ бааллара сабаҕаланар.., — диэн суруйбут этэ…
— Оннук сабаҕалааһын баар. Иохельсон Боотуруускайга кэлэ сылдьыытыгар 1902 сыллаахха Баһылай Боппуоп-Бочуута кулубалаан олорбут. Эбэм Илибиэһэ аҕата, мин хос эһэм буолар. Гурий Боппуоп – Күүрэй дииллэрэ, кини быраата Сэмэн Боппуоп, оччолорго аатыран аҕай олорбуттар. Улуус сис дьонноро. Аны, оччолорго, кулуба ханна олорор сиринэн, онно улуус киинэ диэн буолар эбит. Онон, улахан учуонай анаан-минээн кэлбитигэр, Бочуутаҕа тахсан, онно хоно сытан, алаастартан дьоннорун-сэргэлэрин түмэн, сахалыы иһити-хомуоһу түмэн, дьоннорун таҥастарын-саптарын көрөн, ыам ыйыгар “көрдөрүү ыһыах” диэни тэрийбиттэр.
— Эн өбүгэлэриҥ уобарастара бу хартыынаҕар, арааһа, баар буоллахтара. Уопсайынан, сирийэн көрдөххө, киһи билиэн сөптөөх дьоно бааллар быһыылаах…
— Кыралаан баар. Холобур, эбэм Илибиэһэ эмээхсиҥҥэ үүт-үкчү маарынныыр дьахтар бу иккис былааҥҥа хаҥас диэки турар… Мин кэргэмминиин Радионнуун уонча сыллааҕыта Зинаида Ивановна көрдөһүүтүнэн, дойдубар Чурапчыга тиийэн, кырдьаҕастартан ыйыталаһан, хас да сайын эспэдииссийэ тэрийбиппит. Онно, Бочуута Боппуоп, Күүрэй Боппуоп олорбут сирдэринэн сылдьан, ордук, Күүрэй дьиэтэ турбут сирин быһыытынан (хаста да көһөрүллүбүт), үрэхтэр омооннорунан, ити былыргы хаартыскаҕа көстөр балачча үрдүк симии быһытынан сирдэтинэн (мелиоратор Макаровы илдьэ сылдьыбыппыт), бакаа, бу 1902 сыллааҕы ыам ыйынааҕы “көрдөрүү ыһыах”, Чурапчыттан Сылаҥныыр суолга, 7 сэргэлээх (сорохтор 9 дииллэр) Күүрэй Боппуоп өтөҕө турбут сиригэр, Өйүк үрэҕэр буолуон сөп эбит, диэн санааҕа тохтуу сылдьабын… Биллэн турар, бу бүтэһиктээх быһаарыы буолбатах, сабаҕалааһын буоллаҕа…
Бу, былыргы саха уруутун тиэмэтин арыйыы төһө баҕарар салҕанан бара туруон сөп. Ол гынан баран, мин бакаа тохтоотум. Тоҕо диэтэххэ, атын үлэм, былааным эмиэ үгүс.
Сиэр быһыытынан…
— Биһиги, сэбиэскэй кэмҥэ улааппыт дьон, бэйэбит былыргыбытын соччо билбэт эбиппит. Онон, ситим салҕаннын диэн, кэнэҕэски кэлэр ыччаттарбыт бэйэлэрин норуоттарын историятын, үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын биллиннэр, умнубатыннар диэн, бу хартыынабын суруйдум, — диир худуоһунньук Сууралдьыма.
* * *
Бу, 2м х 3м иэннээх холуста – талааннаах худуоһунньук бүтүн сүүрбэччэ сыллаах, этэргэ дылы, үчүгэйдик аһаабакка-таҥныбакка да кэриэтэ, утуйары да умнан туран, өр сыллаах чахчы даҕаны героическай үлэтэ сөптөөх сыанабылы ылыахтаах дии саныыбын. Бу маннык сүдү үлэ, 1962 сыллаахха худуоһунньуктарга анаан тутуллубут, истиэнэлэрэ хайыта баран, биирдэ “күр” гынан сууллан хаалар кутталлаах эргэ мастарыскыайга буолбакка, сырдык, киэҥ-куоҥ мусуой, дыбарыас кэрэ саалатыгар, сөптөөх эрэсиимҥэ, үчүгэй усулуобуйаҕа үйэлэргэ хараллан туруохтаах, элбиих-элбэх көрөөччүлээх буолуохтаах. Сиэр быһыытынан.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Петр ОКОНЕШНИКОВ хаартыскаҕа түһэриитэ.
Ыспыраапка
Александра Бочкарева-Иннокентьева-
Сууралдьыма
1953 сыллаахха Чурапчы улууһун Мырылатыгар төрөөбүтэ, 9 сааһыттан Мындаҕаайыга улааппыта. 1977 с. Дьокуускайдааҕы художественнай училищены кыһыл дипломунан, салгыы 1983 с. Владивостокка Уһук Илиннээҕи искусство институтун бүтэрбитэ. Живописец. 1983-1995 сс. ДьХУ преподавателэ. 1997 сылтан анаан айар үлэнэн идэтийэн дьарыктанар. СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ. Россия Худуоһунньуктарын сойууһун “Көмүс мэтээлинэн” наҕараадаламмыта. Сууралдьыма Новосибирскай, Красноярскай, Хабаровскай, Владивосток куораттарга, Камчаткаҕа, Литваҕа, Кытайга, Японияҕа быыстапкаларга кыттыбыта. Оттон “Уруу ыһыаҕа” хартыыната күн бүгүн “Урал-Сибиир-Уһук Илин” бөдөҥ региональнай быыстапкаҕа турар.