Быйыл кулун тутарга Москваҕа чааһынай коллекцияттан 1938 сыллаахха суруллубут улахан хартыына көстүбүтүн туһунан ахсынньы 5 күнүгэр edersaas.ru сайтка суруйан турабыт. Хартыына историята салҕанар буолла.
Ол туһунан биһиэхэ Национальнай художественнай музей научнай үлэһитэ Ефросиния Ноговицына кэпсээтэ.
Санатар буоллахха, соһуччу көстүбүт хартыынаҕа Саха АССР-тан ССРС Верховнай Сэбиэтин дьокутааттара уруһуйдаммыттар. Кинилэртэн биирдэстэрэ ким буолара билиҥҥэ диэри биллэ илик. Бу үлэни худуоһунньук Оксана Павленко норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин көрдөрөр быыстапкаҕа (ВДНХ) Дальнай Восток павильонугар анаан суруйбута биллэр. Кэлин хартыына реставрация кэнниттэн хас да быыстапкаҕа көрдөрүүгэ туруорулла сылдьыбыт. Бу үлэ уус-уран өттүнэн билигин даҕаны дьоһуннук көстөр. Үлэттэн дьоллорун булбут дьоруойдары астына, киэн тутта көрөҕүн.
Ол эрээри бу хартыына ким чааһынай коллекциятыгар баара ыстатыйа суруллар кэмигэр биллибэт этэ. Соторутааҕыта Ефросиния Николаевна миэхэ үөрүүлээх сонуннаах тахса сырытта:
—1937 сыллаахха литератураҕа, музыкаҕа, театрга, живописка сүҥкэн кылааты киллэрбит сүүстэн тахса чулуу дьон ытыллыбыттара. Бастакынан, монументалист-художниктар салайааччылара Михаил Львович Бойчук кэргэнин уонна бииргэ төрөөбүт быраатын кытта ытылларга ууруллубута. Бу дьон «Бойчукизм» диэн сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэспиттэр. Итинник буруйдааһыҥҥа түбэспит оччотооҕу худуоһунньуктары билигин «Расстрелянное возрождение» диэн ааттыыр эбиттэр. Кинилэр туохха буруйдаммыттарый?
Бу ытыллыбыт худуоһунньуктар бары «монументалист-живописец» диэн идэлээх дьон. Ол аата, таас үйэ саҕанааҕы ойууһуттар идэлэрин салҕааччылар диэххэ сөбө буолуо. Кинилэр Украинаҕа саҥа искусство сайдыытыгар өбүгэлэр айан хаалларбыттара (национальный стиль) сүтүө суохтаах, улуу Византия, Италия сүдү ойуулуур-дьүһүннүүр үгэстэриттэн силис-мутук тардан силигирээн тахсыахтаахтар диэн санааны тутуһаллара, эбиитин өбүгэлэрэ таҥараны, сибэтиэйдэри ойуулуур идэлэрин (древнерусская иконопись) биһириир эбиттэр. Кинилэр ити санаалара итэҕэлтэн, “хаалынньаҥ өйтөн-санааттан” аккастаммыт сэбиэскэй былааһы утары барыы быһыытынан сыаналаммыт.
Бойчукистар. Аллараа ортоку М.Л. Бойчук. Үөһээ Оксана Павленко
М.Л. Бойчук саамай талааннаах үөрэнээччилэрин ортолоругар Оксана Трофимовна Павленко аата эмиэ киирэр. Кини боростуой бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Михаил Львович кинини бастаан утаа монуменалист-худуоһунньук идэтигэр кыыс диэн ылымаары гыммыт. Ол эрээри, айылҕаттан бэриллибит талаанын көрөн сөбүлэспит. 1920-с сыллар бүтүүлэригэр Оксана Трофимовнаны Москваҕа үлэҕэ ыҥырыллар, ВХУТЕИН (Высший художественно-технический институт), Строгановка курдук аатырбыт-сураҕырбыт инситуттарга үөрэнэр.
Оксана Трофимовна ВДНХ тэриллиитигэр
ыҥырыллан кэлэн үлэлии сылдьан
биһиги чулуу дьоммут мөссүөннэрин суруйбут эбит.
Ити иннинэ аҕай 1936 с. Киргизияҕа правительство дьиэтин мунньахтыыр саалатын киэргэппит. Ол аата, М.К. Аммосов кини үлэлэрин көрбүт, кэрэхсээбит буолуон сөп. Баҕар, бэйэлэрэ даҕаны алтыһан ааспыт буолуохтарын эмиэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, 1930-с сылларга ВДНХ тутуллар кэмигэр Павленко Киргизия уонна Азербайджан павильоннарын истиэнэлэрин уруһуйдаабыт. 1954 с. Белоруссия павильонун эмиэ киэргэппит. Ол аата профессор М.Ф. Габышевы кытта көрсүбүт буолуон сөп. 1946-1948 сс. «Сталинградская битва» диэн улахан композицияны оҥорсубут. Ол үлэни Сэбиэттэр дыбарыастарыгар Саха сириттэн тиийбит элбэх киһи көрбүт буолуохтаах. Бастакы суруйуубар ВДНХ 1935 сылтан тэриллэн барбыта диэбитим. Онон, Оксана Трофимовна биһиги чулуу дьоммутун ойуулуур кэмигэр Саха АССР салайааччыларын кытары 1937 с. билсибит, сүбэлэспит буолуохтаах. Оччолорго бары тыыннаах этилэр эбээт.
Оксана Трофимовна муус устар 21 күнүгэр 1991 с. олохтон барбыт. Олоҕун устатын тухары соҕотох эбит. Кини үлэтин быыһаабыт киһи кэпсээнинэн, элбэх үлэлэрин бөххө быраҕа сыспыттар, ол иһигэр биһиги чулуу дьоннорбут мөссүөннэрин көрдөрөр хартыынаны эмиэ.
Оксана Павленко бу улахан үлэтэ кимиэхэ баара билигин билиннэ, сибээс олохтонно. Аатын билиҥҥитэ этэр бырааппыт суох. Россияҕа, омук да сирдэригэр үчүгэйдик биллэр киһи.
Кини талааннаах дьон үлэлэрин билэр, хомуйар, быыстапкаларга туруорар ураты дьарыктаах эбит. Кини булбут үлэлэрин оннооҕор Эрмитаж, Нуучча музейа атыылаһаллар. Оксана Павленко ким буоларын бэркэ билэр, ол иһин кини үлэлэрин реставрациялаппыт, араамалаппыт. Биһиэхэ атыылыан сөп эбит. Ол эрээри, ыарахан сыананы этэр.
Онон бу хартыынаны Саха сиригэр төнүннэрии дьон-сэргэ, меценаттар, кыахтаах тэрилтэлэр көмөлөстөхтөрүнэ эрэ кыаллар буолла.
Татьяна Павлова.