Бастыҥ уопут: Үлэ-хамнас тиһигэ саталлаахтык тэриллибит.
Дьокуускай таһынааҕы Мархаҕа баар сибиинньэ иитэр “Сибиир” бааһынай хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын сатабыллаахтык тэрийбит: ийэ иһиттэн түспүт сибиинньэ оҕото улаатан идэһэ буолар, астанан-үөллэнэн маҕаһыыҥҥа батарыллар, ону таһынан ордор чорбох, бэл, ноһуом барыта туһаҕа таһаарыллар.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Биэс сибиинньэттэн саҕалаан
Владимир Кабохин 1995 с. бааһынай хаһаайыстыба тэринэригэр биэс эрэ сибиинньэлээҕэ. Ол эрээри, сыллата базатын кэҥэтэн, сибиинньэтин ахсаанын элбэтэн, билигин Хатастааҕы сибиинньэ комплексын кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ хаһаайыстыбата буола үүннэ. Күн бүгүн 4 тыһ. 452, ол иһигэр 500 ийэ сибиинньэлээх, нэһилиэнньэҕэ сыллата 3 тыһ. сибиинньэ оҕотун атыылыыр. Аҥаардас бу сылга 1 тыһ. 170 боросуонагы батарбыт. “Сибиир” үрүҥ боруода сибиинньэни ууһатыыга Россия таһымнаах репродуктор буолан, племенной сибиинньэ оҕолорун араас улуустар олохтоохторо, ордук тирэх бааһынай хаһаайыстыбалар хамаҕатык ылаллар.
Аныгылыы тутуулаах, толору хааччыллыылаах үс таас комплекска сибиинньэлэр саастарынан, аналларынан араарыллан тураллар: буоһатыллар сибиинньэлэр, уулаахтар, төрүүрэ чугаһаабыттар, саҥа төрөөбүттэр, ийэлэриттэн араарыллыбыт боросуонактар, уотууга турааччылар… Олору идэлэрин үчүгэйдик баһылаабыт дьон, бары Марха төрүт олохтоохторо көрөллөр-истэллэр. Хас биирдии сибиинньэ туругун хаһаайыстыба бэтэринээрэ Саргылаана Посельская кытаанах хонтуруолга тута сылдьар.
Эт ас сүүрбэччэ көрүҥэ
Комплекс таһыгар турар дьоҕус дьиэҕэ толору хааччыллыылаах астыыр сыах баар. Манна үлэ барыта аныгы тиэхиньикэ көмөтүнэн оҥоһуллар. Комплекстан идэһэҕэ бараллара сөп буолбут, аҕыс-тоҕус ыйдаах сибиинньэлэри аан хоско аҕалаллар уонна … Быһата, бэйэтэ хааман киирбит сибиинньэ көрүөх бэтэрээ өттүгэр төбөтө, иһэ-үөһэ, холо-буута тус-туһунан араарыллар.
Сыах асчыттара эт ас сүүрбэччэ көрүҥүн, ол иһигэр халбаһыыны оҥорон, манна үрдүттэн итиэннэ “Сайсары” бааһынай ырыынагар атыылыыллар.
Технология элбэҕи быһаарар
Хаһаайыстыбаҕа киһи сонургуу көрөрө элбэх. Бастатан туран, сибиинньэ аһылыгын экструкция технологиятынан бэлэмнииллэр. Итии паарынан үрэр аппараатынан сиэмэ бурдугу үлүннэрэн, биир куул бурдугу үс куул оҥороллор. Маннык ньымаҕа бурдукка баар микробтар өлөллөр, аһылык иҥэмтэлээх эттиктэринэн байытыллар, куртахха үчүгэйдик буһар буолар, ону таһынан, аһылык бэйэҕэ турар сыаната лаппа чэпчиир эбит.
4,5 тыһыынча сибиинньэҕэ үлүгэрдээх элбэх ноһуом тахсара өйдөнөр. Владимир Филиппович бу боппуруоһу мындырдык быһаарбыт – Москватааҕы “Биокомплекс-Инжиниринг” фирматтан аҕалтаран, ноһуому утилизациялыыр сыаҕы (өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан!) арыйбыт. Систиэринэҕэ мунньуллар сибиэһэй ноһуом “сэппэрээтэргэ” ыгыллан хойуута убаҕаһыттан араарыллар итиэннэ кунус буолан тахсар.
Улахан хаһаайыстыбаҕа бурдугу ыт тэпсэрэ, кутуйах сиирэ, марайдыыра ханна барыай? Ол эрээри, манна оннугу көрбөккүн – бурдук барыта тимир контейнердарга харайыллар!
Тобох диэн суох
Чахчыта да оннук. Ноһуомунан кунус, хара буор оҥоһуллар, астыыр сыах тобоҕо ыт аһылыгар барар. Ааһа баран уҥуоҕу бытарытан бурдугу кытары экструдерга үлүннэрбиттэрэ соҕурууттан аҕалан атыыланар ыт аһылыгыттан итэҕэһэ суох ас буолан тахсар. Инньэ гынан, “Сибиир” бааһынай хаһаайыстыба сибиинньэ бородууксуйатын таһынан кунуһу, хара буору итиэннэ ыт аһылыгын атыылыыр.
— Үлэлээбит кэммит устата арааһы көрсүбүппүт, уокка да былдьана, ууга да ыллара сылдьыбыппыт, — диир Владимир Филиппович. — Ол эрээри, түмсүүлээх буоламмыт уонна судаарыстыба көмөтүгэр тирэҕирэн, атахпытыгар турдубут. 2009 с. үлэ эбийиэктэрин гаастааһын бырагырааматынан хотоннорбутугар “күөх төлөнү” киллэртэрбиппит, ол иннигэр чоҕунан оттон олорбуппут. 2011-2015 сс. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин бырагырааматынан үс таас комплексы туттубуппут. Куорат дьаһалтатын көмөтүнэн 2011 с. хонтуора дьиэтин уонна астыыр сыаҕы оҥостубуппут, иллэрээ сыл ноһуому таҥастыыр линияны туруорбуппут. Онон, махталбыт улахан.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru