Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаас уорганнарыгар, бүддьүөт, хааһына тэрилтэлэригэр атыы (закупка) тиһигэ тыын суолталаах боппуруос буолла. 44-с уонна 223-с нүөмэрдэрдээх федеральнай сокуоннарынан, бүддьүөт харчыта атыы (тиэндэр, аукцион, куонкурус) нөҥүө эрэ аһарыллара ирдэннэ.
Холобур, салайааччы тэрилтэҕэ миэбэл ыларга санаммыт буоллун. Кини ону маҕаһыыҥҥа ойон тиийээт атыыласпат, бастаан төһө суумаҕа уонна хайдах миэбэл наадатын ыйан, биллэрии таһаарар, атыннык эттэххэ, аукцион оҥорор. Онуоха туох баар миэбэлинэн дьарыктанар хампаанньалар, биирдэм урбаанньыттар (атын куораттартан, регионнартан эмиэ) “маннык табаары бачча сыанаҕа аҕалабыт” диэн сурук ыыталлар, кини онтон талан ылар. Үлэни, өҥөнү оҥорторуу ирдэбилэ эмиэ итинник. Оччотугар эрэ бүддьүөт үбэ сөптөөхтүк туһаныллыбытынан ааҕыллар, оттон тиэндэрэ суох атыыластахха эбэтэр туох эмит үлэни толортордоххо, өҥөнү оҥортордоххо, төһө да удамыр сыаналаах буоллун, билэр киһигиттэн ылбыт эбэтэр атаскын үлэлэтэн харчы биэрбит аатыран, хоруупсуйаҕа буруйданыаххын сөп. Быһата, судаарыстыбаттан көрүллүбүт харчы атыы процедуратын нөҥүө ааһыахтаах, бүддьүөт тэрилтэлэригэр маны сүрүннүүр исписэлиис баар буолуохтаах.
Билии — сүдү күүс
Маннык ирдэбил киллэриллибитигэр тэрилтэлэр, ордук улуустар олус ыарырҕаппыттара. Аны бу сокуоннарга итиэннэ атыы, тиэндэр ыытыллар Биир кэлим информационнай тиһигэр мэлдьи араас уларыйыы, эбии-сабыы киирэ турара салыннарбыта. Ону барытын дьоҥҥо таба быһаарарга, сыыһа оҥоһуллубут докумуону көннөрөн, ыстарааптанар балаһыанньаттан тахсарга, онтон да араас иирбэ-таарба боппуруостары быһаарарга үөрэтэр анал тэрилтэ наада буолбута. Дьэ ол иһин, 2014 сыллаахха Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Атыыга биир кэлим тиһик управлениетын иһинэн Үөрэтэр киин тэриллибитэ. Киин дириэктэринэн Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьабыыл нэһилиэгиттэн төрүттээх, ХИФУ юридическай факультетын 2010 сыллаахха “кыһыл” дипломунан бүтэрбит Татьяна Иванова анаммыта.
Киин тустаах тиэмэлэринэн лиэктэрдэри ыҥыран, үс хайысханан үөрэтэр. Бастакы хайысхата табаары, үлэни, өҥөнү атыылаһыы эйгэтигэр идэни үрдэтии. Иккиһэ — табаары, үлэни уонна өҥөнү атыылаһыы эйгэтигэр баҕа өттүнэн сертификациялааһын (исписэлиистэргэ уонна экспертэргэ). Былырыыҥҥыттан атыы эйгэтин исписэлиистэрин хос бэлэмниир куурустары ыытар, үөрэх түмүгүнэн ХИФУ дипломун туттарар.
Бастаан куурустар наар куоракка тэриллибиттэр, ол эрээри, ыраах улуустартан дьон кыайан кэлбэт эбит. Ити иһин Киин былырыын хантараак түһэрсэр улуустардааҕы сулууспалар салайааччыларын сэминээрдэрин оҥорон, улуустарга тиийэн үлэлииргэ быһаарбыт. Инньэ гынан, быйыл уон икки улууска (Абыйга, Аллайыахаҕа, Дьааҥыга, Эдьигээҥҥэ, Орто Халымаҕа, Кэбээйигэ, Муомаҕа, Бүлүүгэ, Сунтаарга, Чурапчыга, Намҥа, Тааттаҕа) лиэктэрдэрин илдьэ тиийэн, куурустары тэрийбит. Хас улуус ахсын элбэх киһи, олохтоох дьаһалта, үп-харчы, казначейство, үөрэхтээһин, култуура, доруобуйа харыстабылын, ОДьКХ эйгэтин, атыннык эттэххэ, бүддьүөттэн үбүлэнэр тэрилтэлэр исписэлиистэрэ сылдьан үөрэммиттэр. Бырагырааманы бэркэ сэҥээрбиттэр, элбэх саҥаны биллибит, урут бэйэбит хайдах сатыырбытынан үлэлиир буоламмыт, араас сыыһаны-халтыны оҥорорбут, ол тэбиитигэр тэрилтэни ыстараапка түбэһиннэрэрбит да ханна барыай диэбиттэр.
Татьяна Иванова, Үөрэтэр киин дириэктэрэ:
— Киин саҥа тэриллэрин саҕана куурустары тэрийэр тэрилтэ балачча элбэҕэ, үгүстэр аҕыйах чаастаах бэсиэдэни оҥорон, харчы хомуйан баран, дастабырыанньа туттарарынан муҥурданаллара. Биһиги хара бастакыттан олохтоохтук ылсан, үөрэхпит дьоҥҥо туһалаах буолуохтаах диэн сыалы туруорунан үлэлээбиппит Саха сиригэр атыы эйгэтигэр үөрэтэр биир улахан Киин буоллубут. Университет чэрчитинэн үлэлиирбит быһыытынан, базабыт тупсаҕай, техническэй-компьютернай сириэстибэлэринэн хааччыллыыбыт толору. Бэйэтэ ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэрин атыттарга сатаан тиэрдэр кыахтаах дьону талан, лиэктэр быһыытынан үлэлэтэбит. Итини сэргэ, аукционнар түмүктэринэн, киирэр этиилэри, үҥсүүлэри уо.д.а. көрөр хамыыһыйа салайааччыларынан лиэксийэ аахтарабыт. Сыанабыт олус ыарахана суох, дуогабарынан эмиэ үлэлиибит, министиэристибэлэр биһигини кытары дуогабар түһэрсэн, улуустардааҕы исписэлиистэрин үөрэттэрэллэр. Саҥа үлэлээн эрэр дьон ыарырҕатааччылар, ол иһин, лиэксийэлэрбитигэр атыыга, тиэндэргэ хайдах кыттартан, Биир кэлим информационнай тиһиккэ биллэриини таһаарартан, табаары (үлэни, өҥөнү) сакаастыыртан саҕалаан, толоруллубутун кэннэ тутуһууга тиийэ дьарыктары элбэҕи киллэрэбит. Куурус бүтүүтэ курсааннартан санааларын аһаҕастык эттиннэр диэн ааттарын суруйтарбакка тугу эбиммиттэрин, үөрэхпит үтүө-итэҕэс өрүттэрин ырыттарар, аныгыскы дьарыктары ханна ыытыахха сөбүн ыйытар үгэстээхпит. Ким интэриэһиргээбит сиһилии ХИФУ Биир кэлим атыы тиһигин сайтыттан (http://www.ets.s-vfu.ru) эбэтэр төлөпүөнүнэн 36-09-52 нүөмэргэ эрийэн, билсиҥ. Кууруска сылдьыбыт дьоммутугар сылга иккитэ дастабырыанньаларын нүөмэрдэринэн лотереялары оонньотобут. Бирииспит араас, ол иһигэр университет авто-оскуолатыгар, медицинскай клиникатыгар, “Долгун” бассейнҥа путевкалар, Буотама, Сиинэ үрэхтэринэн устуу бааллар. Сүрүн бирииспит — өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр босхо куурус. Былырыыҥҥы сүрүн бириис хаһаайката Валентина Торопова (Өлүөхүмэ) Абхазияҕа үөрэнэн кэлбитэ, быйыл Крымҥа Петр Деллохов (Үөһээ Бүлүү) уонна Надежда Тихонова (Муома) босхо үөрэниэхтэрэ.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru