Кииринньэҥ ийэ, аҕа

Олохпут уларыйда

Аныгы үйэҕэ кииринньэҥ ийэ, аҕа кыһалҕатыгар атыннык сыһыаннаһаллар. Урукку сылларга бу көстүү төрөппүттэртэн биирдэстэрэ өлбүт буоллаҕына эрэ кыһалҕаттан кииринньэҥ аҕаны, маачаханы аҕалаллара. Кэлин арахсыы элбэҕинэн, кииринньэҥ ийэ, аҕа элбээтэ. Хомойуох иһин, 18-35 саастарыгар диэри эдэр ыал арахсыыта Россия демографиятыгар сүрүн кыһалҕаҕа кубулуйда. Арҕаа дойдуларга төрөппүттэр араҕыстахтарына, оҕолор ийэлэригэр иитиллэллэр, оттон исламҥа оҕо аҕатыгар иитиллиэхтээх. Статистика көрдөрөрүнэн, эр киһи үгүстүк оҕолоох дьахтары кэргэн ылан, кииринньэҥ аҕаҕа кубулуйар. Оттон дьахтар аймах маачаха ийэ буолартан арыый туттунар эбит. Тоҕус ый тухары иһигэр иитиэхтээн илдьэ сылдьыбатах оҕотун кииринньэҥ ийэ бэйэтин оҕотун курдук ылынара уустуктардаах. Маны таһынан, дьахтар айылҕата этэринэн, кини оҕолору аҕаларыгар күнүүлүөн сөп. Урукку ийэлэрин санатар оҕолору абааһы көрүөн сөп. Оттон эр киһи өттүгэр бу дьыала судургу. Эр киһи ииппит оҕотун бэйэтин оҕотун курдук ылынар айылгылаах эбит. Психологтар этэллэринэн, кииринньэҥ ийэ (аҕа) оҕолору кытта уопсай тылы булуута кини кэргэн ылбыт (тахсыбыт) киһитин кытта сыһыана хайдах салалларыттан улахан тутулуктаах. Өскөтүн, эр киһи оҕолоох дьахтары таптаан кэргэн ылбыт буоллаҕына, оҕолоругар сыһыана эмиэ оннук буолар.

Атын оҕону ылыныы

Өр кэмҥэ соҕотох олорбут биир оҕолоох дьахтары үс оҕолоох эр киһи сэҥээрэн, холбоһор туһунан тыл көтөҕөр. Дьахтардаах эр киһи билсэллэр. Устунан оҕолорун билиһиннэрэн бараллар. Дьахтар оҕото куруук соҕотох оонньуурга, баар минньигэһи кимниин даҕаны үллэстибэккэ сииргэ үөрэммит буолан, бэйэмсэх соҕус. Оттон огдообо эр киһи бииргэ улааппыт оҕолоро атыттар. Кинилэр оҕону бэйэлэригэр бастаан утаа чугаһатыах курдук буолан баран, кэлин атарахсыталлар. Дьахтар маны аахайан көрбөккө, кэргэн тахсар. Эмискэ ийэтиниин иккиэйэх олорбут оҕо олоҕо тосту уларыйар. Элбэх саҥаттан-иҥэттэн, кэлииттэн-барыыттан кини сылайар. Онто үөрэҕэр охсор. Кини оҕолору кытта тэҥҥэ оонньообот, күлбэт-салбат. Ийэ оҕотун ис туругар кыһаммакка бэйэтин эрэ тус олоҕунан муҥурданар. Оттон аҕа оҕолоро үһүө буолан ол кыһалҕаны билбэттэр. Оҕо соҕотохсуйан үөрэҕэр мөлтүүр, устунан ыалдьар буолар. Ийэтэ өйдөөбөт, төттөрүтүн оҕотун мөҕөр, күүһүнэн оҕолорго сыһыара сатыыр. Аҕа киһи кыыһырар буолар, оҕону хомуруйара үксүүр. Бэйэтин дьиэтин иһигэр оҕо туора киһиэхэ кубулуйар.
Маннык түгэн үөскээбэтин туһуттан, төрөппүт оҕотугар куруук чугас буолуохтаах. Кииринньэҥ аҕаны кытта уопсай тылы булалларыгар көмөлөһүөхтээх. Ол кинилэри иккиэннэрин ханна эрэ ыытан дуу, эбэтэр хааллартаан дуу ситиһиллибэт дьыала. Дьиэ кэргэн уопсай тэрээһинигэр тэҥҥэ кытыаран, «биһиги» диэн тылы өрүү туттан, оҕотун эр санаалыахтаах. Оҕо соҕотох буолбатаҕын бэйэтин туттуутунан-хаптыытынан, сыһыанынан көрдөрүөхтээх.

Оҕо уйулҕатын аймаабат туһуттан

Кииринньэҥ ийэ, аҕа аатыгар да этиллэринии, кини туораттан, таһыттан атын дьиэ кэргэҥҥэ киирэр. Маннык кэлбит киһи бэйэ бодотун тардынан, дьиэ кэргэн олохсуйбут үгэстэригэр ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаах. Оҕо уйулҕата наһаа чараас. Кини төрөппүттэрэ эрдэ арахсыбыт буоллахтарына, эбэтэр кыра сааһыттан соҕотох ийэҕэ, аҕаҕа иитиллибит буоллаҕына, олоҕор буолар уларыйыылары кыра сааһыгар холкутук ылынар. Оттон улаатан, борбуйун көтөхпүт кэмигэр ыарыылаахтык ылыныан сөп. Ол кини күннээҕи олоҕун эрэсиимэ уларыйбытыттан, саҥа үгэстэр киирбиттэриттэн, бииргэ олорбут төрөппүтүн болҕомтото тиийбэтиттэн үөскүөн сөп. Төрөппүт оҕотугар харыстабыллаахтык, убаастабыллаахтык сыһыаннаһар буоллаҕына, кииринньэҥ ийэ, аҕа сыһыана эмиэ оннук буолар. Ханнык да түгэҥҥэ, оҕо буруйа суох. Өйүн-санаатын туппут улахан киһи оҕону кытта уопсай тылы булуу күлүүһүн бэйэтэ тобулуохтаах. Өр кэмҥэ соҕотох сылдьыбыт дьахтар эбэтэр огдообо хаалбыт эр киһи ылбычча ыал буолаллара сатаммат. Кини бастатан туран, холбоһуон иннинэ ийэ, аҕа буолан кэлиэхтээх киһини кытта оҕотун билиһиннэрэн, кинилэр сыһыаннарын кэтээн көрүөхтээх. Ол эрэ кэнниттэн кини бу хардыыга сананыахтаах. Оҕо дууһатын, ис туругун аахайбакка, аҥардас бэйэҥ эрэ санааҕынан салайтаран тус олоҕу оҥостуу, оҕо уйулҕатын ыһыан сөп. Ол кэннэ оҕо инникитин дьиэ кэргэн олоҕун сатаан оҥостумуон сөп. Ол иһин этэллэр уйулҕа үлэһиттэрэ, киһи тус олоҕор көрсөр кыһалҕалара барыта оҕо саастан төрүттээхтэр диэн.

Оҕо быраабын көмүскээһин

Кииринньэҥ ийэ да, аҕа да төрөппүтү солбуйбат. Оҕо төрөппүттэрэ арахсыбыт буоллахтарына, кини хайаан даҕаны аҥар төрөппүтүн кытта сибээһин быһыа суохтаах. Россияҕа төрөппүттэр араҕыстахтарына, оҕо үксүн ийэҕэ хаалар. Ол түмүгэр, аҕа эбээһинэһиттэн босхоломмут курдук буолар. Дьиҥэр, төрөппүт оҕотун туһугар арахсан да баран кыһаллыахтаах, кини олоҕор-дьаһаҕар быһалыы орооһуохтаах.
Кииринньэҥ ийэ, аҕа оҕо кутун-сүрүн баттаабатын, майгытын-сигилитин алдьаппатын туһугар, уопсастыба эмиэ үлэлэһиэхтээх дии саныыбын. Туох барыта кыраттан саҕаланар. Хомойуох иһин, Россия үрдүнэн кииринньэҥ аҕалар кыра саастаах оҕону, кыргыттары атаҕастыыр, оннооҕор күүһүлүүр түгэннэрэ баар. Куһаҕан быһыы-майгы таҕыстаҕына, оҕо куттанан кистиир, аһаҕастык эппэт. Оттон оҕо көмүскэлэ суох балаһыанньатынан туһанан кииринньэҥ аҕа талбытынан айбардыыр.

Аналлаах сулууспа баар

Омук сиригэр ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит дьахталлары, оҕолору көмүскүүр анал сулууспалар бааллар. Биһиэхэ аҕыйах сыллааҕыта маннык сулууспа тэриллэн үлэтин саҕалаабыта. Итинник куһаҕан быһыы-майгы тахсар буолан, арахсан барбыт аҕалар сэрэхэдийэр буоллулар. Ыар буруй оҥоһуллубатын туһугар оҕо быраабын араҥаччылыыр уорганнар кииринньэҥ төрөппүттээх дьиэ кэргэни кытта ыкса үлэлэһиэхтэрин наада. Ол курдук, сааһын ситэ илик оҕолордоох дьиэ кэргэни болҕомтоҕо ылан учаскуобай ыалларынан сылдьан бэсиэдэ оҥоруон сөп. Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньаныа суохтаах­. Биһиэхэ куруук куһаҕан быһыы-майгы тахсыбытын эрэ кэннэ, болҕомтоҕо дьэ, ылыллар. Оҕону кыһалҕатын кытта соҕотохтуу хаалларар сатаммат. Ийэ эрэ барыта оҕотун көмүскүүр кыаҕа суох. Онон таһыттан орооһуу баар буоллаҕына, оҕо иннигэр эппиэтинэс үрдүө этэ.

Психолог сүбэтэ:

Ыччат өйөбүл­лээх уонна көмүс­кэллээх буолуу­тун киинин иһинэн үлэ­лии­р ки­рии­сис сулууспатын психолога, Алена Андреева:

— Кииринньэҥ ийэ, аҕа дьиэ кэргэҥҥэ киириитэ төрөппүттэр араҕыстахтарына эбэтэр төрөппүт күн сириттэн күрэннэҕинэ эрэ буолар. Туора киһи дьиэ кэргэҥҥэ киириитин оҕо араастык ылынар. Аҕатын эбэтэр ийэтин тапталын сүтэрэр кутталыттан оҕо бэйэтигэр бүгүөн сөп. Оҕо бу кыһалҕатын төрөппүт таба көрүөхтээх. Оттон кииринньэҥ ийэҕэ, аҕаҕа киирэр түгэнигэр маннык сүбэлэри биэриэхпитин сөп.
1. Атын киһини оҕоҕор аҕа эбэтэр ийэ быһыытынан киллэрэр буоллаххына, эрдэ сэрэппэккэ, ыалдьыт быһыытынан аҕалан билиһиннэрэр сөп. Бииргэ иллэҥ бириэмэҕин атааран сыһыараргыт ордук. Уруу тэрийэр түгэҥҥэ, оҕону туора тутар сатаммат. Илии-атах гынан, көмөлөһүннэрэн, кинини туһалаах, наадалаах киһи курдук оҥорортон аккаастанымаҥ.
2. Оҕону төрөппүт аҕатыттан тэйитэр сыыһа. Оҕо истэригэр кини төрөппүтүн саҥарар, үөҕэр сатаммат.
3. Оҕоҥ кииринньэҥ аҕатын «аҕаа» дииригэр модьуйумаҥ, ыксатымаҥ. Өскөтүн, кыра оҕо туора киһини түргэнник ылынар буоллаҕына, улаатан эрэр оҕо уустуктары көрсөр. Оҕоҕо тулуурдаахтык сыһыаннаһан, эрэллээх сыһыаны олохтуурга кыһаллыҥ. Хомойуох иһин, оҕоҕо хаҕыс сыһыан, сиэрэ суох быһыы-майгы тулалыыр эйгэттэн эрэ буолбакка, дьиэ иһинээҕи эйгэттэн эмиэ тахсыан сөп. Өрөспүүбүлүкэбитигэр оҕо араас дьайыыларга сиэртибэ буолбут түгэннэрин ахсаана элбэх. Ааспыт 2015 сыл түмүгүнэн, оҕо олоҕор уонна доруобуйатыгар эмсэҕэлээһинин көрдөрүүтэ 28% үрдээбит. Биһиги сулууспабыт саастарын ситэ илик оҕолорго уонна кинилэр дьиэ кэргэннэригэр түргэн, киэҥ хабааннаах көмөнү оҥорор сыаллаах. Сулууспабыт аһыллыаҕыттан уопсайа 300-тэн тахса дьыала үлэҕэ киирдэ. Ол иһигэр 16 оҕо дьыалата, сүрүннээн, кииринньэҥ ийэни, аҕаны кытта ыкса ситимнээх. Биһиги сулууспабытыгар сибээскэ тахсыҥ, үлэлэһиҥ.

Кириисисинэй сулууспа төл: 8-800-100-22-83

Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru