Ил Түмэҥҥэ килиимэт уларыйыытын боппуруоһугар тэриллибит телекэмпириэнсийэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Санкт-Петербург куорат биэдэмистибэлэрин салайааччылара, учуонайдар кытыннылар.
Аан дойду долгуйар
Парижка 2015 с. ыытыллыбыт Аан дойдутааҕы кэмпириэнсийэҕэ кэлиҥҥи сыллардаах чинчийиилэргэ олоҕуран, килиимэт сылыйыытын +1.5 кыраадыстан өрө таһаарбат туһугар бары турунан үлэлииргэ сөбүлэһии түһэриллибитэ. Евросойуус дойдуларыгар сылыйыынан сибээстээн экэниэмикэҕэ тахсар уонна тахсыан сөптөөх хоромньуну ааҕан-суоттаан баран, учуонайдар хостонор уматыктары туттууну, парниковай гаастары быраҕыыны итиэннэ тулалыыр эйгэҕэ киһи дьайыытын аччатарга туһуламмыт килиимэт саҥа бэлиитикэтин олохтуур наадата тирээбитин бэлиэтээбиттэрэ.
Саха учуонайдара үлэлииллэр
Европа дойдуларыгар тэҥнээтэххэ, Арассыыйаҕа килиимэт сылыйыыта 1,5-2 төгүл түргэн тэтиминэн барар. Онон сибээстээн ханнык эрэгийиэннэргэ уонна экэниэмикэ ханнык салааларыгар килиимэт уларыйыыта кутталы үөскэтэрэ эбэтэр саҥа кыахтары биэрэрэ быһаарыллыахтаах. Ити иһин соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ “Арассыыйа эрэгийиэннэрэ килиимэт уларыйыытыгар адаптацияланыылара” диэн тиэмэҕэ Санкт-Петербург учуонайдарын кытары телекэмпириэнсийэ ыытылынна.
Ирбэт тоҥу үөрэтэр-чинчийэр институт учуонайа Александр Федоров кэлиҥҥи отут сылга ирбэт тоҥ ириитэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир саамай улахан кыһалҕа буолбутун, элбэх нэһилиэнньэлээх сирдэргэ уларыйыы 30-40 % тиийэрин бэлиэтээтэ. Биология наукатын доктора Трофим Максимов Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Дьокуускайдааҕы киинэ сылыйыы нэһилиэнньэ олоҕор-дьаһаҕар хайдах дьайарын чинчийэ сылдьарын туһунан кэпсээтэ. Тырааныспар министиэристибэтин суол хаһаайыстыбатыгар департаменын салайааччыны солбуйааччы Алексей Миронов сылыйыы суолга-иискэ оҥорор харгыстарын итиэннэ ону хайдах туоратар туһунан санааларын үллэһиннэ. Архитектура уонна тутуу комплексын миниистирэ Вера Кузакова тутууну саҕалыах иннинэ геотермическэй мониторинг хайаан да ыытылларын ирдиир наадатын, ол туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэрэргэ эттэ.
Нева кытылыгар сылыйыы эмиэ биллэр
Санкт-Петербург дьаһалтатын айылҕаны туһаныыга, тулалыыр эйгэ харыстабылыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, геолого-минералогическай наука хандьыдаата Иван Серебрицкай этэринэн, сылыйыы боппуруоһа кинилэргэ эмиэ элбэх кыһалҕаны үөскэппит. Салгын температурата уларыйбытын сэргэ, сөҥүү түһүүтэ улааппыт итиэннэ өрүскэ муус турар кэмэ кылгаабытыттан уу кытылы суурайар, хаатын таһынан таһымныыр, халаанныыр буолбут. Ол иһин, Санкт-Петербург 2030 сылга диэри социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегиятын чэрчитинэн килиимэт сылыйыытынан адаптация дьаһалларын тэрийии былаана оҥоһуллубут.
Гидрология судаарыстыбаннай институтун килиимэт уларыйыытын чинчийэр салаатын сэбиэдиссэйэ, география наукатын доктора Олег Анисимов Арктика эрэгийиэннэрэ килиимэт уларыйыытыгар сыһыаннаан бэйэлэрэ бырагыраамалаах буолуохтаахтарын итиэннэ онно тирэҕирэн саҥа технологияны киллэриниэхтээхтэрин эттэ. «Территориялар сайдыыларын уонна тырааныспар инфраструктуратын научнай-чинчийэр итиэннэ бырайыактыыр институт» САУо гендириэктэрин бастакы солбуйааччы Светлана Воронцова, Тырааныспар министиэристибэтэ Тутуу уонна ОДьКХ министиэристибэтин кытары килиимэт уларыйыытыттан тахсыбыт хоромньуну ааҕыы саҥа методикатын оҥоро сылдьалларын кэпсээтэ. Бу методика төһө табыгастааҕын быһаарарга Саха сирэ пилотнай эрэгийиэн быһыытынан кыттыан сөбүн бэлиэтээтэ.
Бырагырааманы федерация бигэргэтиэн наада
Кэпсэтиини салайан ыыппыт Ил Түмэн сиргэ, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы килиимэт уларыйыытыгар сөп түбэһиннэрэн тэрийэргэ наука улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ итиэннэ өрөспүүбүлүкэ парламена «Ирбэт тоҥу харыстыыр уонна көдьүүстээхтик туһанар туһунан» федеральнай сокуон барылын ырытан оҥорбутун кэпсээтэ. Ону үрдүкү таһымҥа хамсатарга Санкт-Петербург бэрэстэбиитэллэриттэн кыттыһарга көрдөстө. Түмүгэр телекэмпириэнсийэ кыттыылаахтарыгар сэргэх сэһэргэһии иһин махтанна, бииргэ үлэлээһин салҕанарыгар эрэлин биллэрдэ.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru