Эмэлдьээннээх Самакаанньа куобахтаабыттарын туһунан кэпсээн
Ааспыт үйэ 50-с сылларын бүтүүтэ, тыа сиригэр дэриэбинэлэргэ эргиччи сайдыы үктэллээх саҥа олох салаллыыта буолбут түбэлтэ. Холкуостар бөдөҥсүйэн, бөҕөргөөн барбыттара, холкуостаах хоодуоттар сыарҕалаах ат тардарынан дохуот аахсаллара. Электро-ыстаансыйа диэн кылгас чууркаларынан оттуллан паарынан уһуурар, паровоз курдук локомобиль диэн кыыл уһун эрэмиэнинэн электро-мотуору эрийэн силлиргэтэн, дьиэбит иһигэр чүмэчи, кыраһыын лаампатын симик уотун “Ильич лаампалара” чаҕылыйа сандааран солбуйбуттара. Инньэ гынан имик-самык олохпут биирдэ күндээрэ түспүтэ. Дэриэбинэни биир гына боробуот тардан, дьиэ аайы эркиҥҥэ күөстэнэр миискэ хаппаҕын курдук араадьыйа диэн хара тэллэгэрдэри ыйаан-иилэн, хам буолбат саҥа-иҥэ, барбах ырыа-тойук, муусука доҕуһуоллаах турар-олорор, үссэнэр-аһыыр буолбуппут. Тырахтырыыс, суоппар үөрэхтэрин бүтэрбит убайдарбыт тимир көлөлөрү салайан дьигиһитии, тирилэтии кытаанаҕа. Дьэ, балысхан сайдыы этэ. Тыа уу сахалара оҕолорун аныгы олох өйдөбүллэринэн Коммунар, Мотуор, Пролетарий, Сулус, Болот, Тимир, Өктөөбүр диэбит курдук ааттыыр идэлэммиттэрэ. Бэл, Самыкаанньа (замыкание) диэн аныгылыы тартаран хос аат иҥэриллэр буолбута.
Оччолорго көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл да элбэҕэ. Тэлгэһэҕин кыйа үүнэр үөттэр, талахтар быыстарыгар элэмэс куобахчааннар бу хап-харанан кылахачыһан сытар буолаллара. Дьиэҥ анныгар көлүччэҕэ ийэ көҕөн оҕолорун куоскаттан, ыттан көмүскээн маат-муут бөҕөтүн түһэрэрэ. Хаһаастаах ампааргыттан, билиҥҥи курдук сүпсүлгэнэ-сапсылҕана суох, наадыйдаххына айаххар биирдиилээн-иккилиилээн “тос” гыннаран, тиргэлээн-сохсолоон булунаҕын-бултанаҕын.
Балаҕан ыйа бадахтаах. Күһүҥҥү күн саҕахха саһан, тула бороҥуйуута ыаллыылар, Эмэлдьээн икки Самыкаанньа Бааскалар хойутаан, саа сүгэһэрдээх хаамсан саллырҕаһан дэриэбинэ кытыытыгар тиийэн кэллилэр. Эппэт кэлэҕэй Самыкаанньа Бааска киһитин тоҥолоҕуттан тарда-тарда:
— Ма-ма-нна куо-ку-ку-уобах ба-ба-аар. Ү-ү-үүр,— диэн бөлкөй талахтар диэки ыйа-ыйа кэтэҕэ титирэстээтэ. — М-мин то-то-тоһуй-уом,— саатын бүлгүрүтэн ботуруон угунна.
— Ээ, эн киһи баайан туруорар, самыкаанньалаабыт куобаҕыҥ баара буолуо…—Эмэлдьээн Бааска хаадьылаһан мэлээриҥнии-мэлээриҥнии, эрэһииҥкэ саппыкытын осторо хообурҕаһан, хааман саллаҥныы турда. Самыкаанньата өһүргэнэн, кэнниттэн үөхсээри кэтэҕэ титирэстии сатаан баран, сапсыйан кэбистэ. Бээ, Баһылайга ити Самыкаанньа диэн нууччалыыттан киирбит аныгылыы хос аат иҥэриллибитэ, бэйэтэ бэһиэлэй устуоруйалаах. Хата, Эмэлдьээн Бааска куобах үүрэн, талахха, лабааҕа иилистэ-иилистэ бөлкөй ойууру кэһэн тахсыар диэри, кэпсиим.
Уот биэрээччи, ыстаансыйаһыт Бааска “бытыга умайан” эбинээри “хантан, кимтэн булабын” диэн санааҕа хам ылларан, “көхсө харааран” сүгүн олорбот да, турбат да буолла. “Бээ-бээ…”— дии-дии,уонах дэлби иҥэн молуой буолбут мас уктаах этибиэркэтинэн бэйэтэ да өйдөөмүнэ электрощит хантааҕын сурууптарын эрийтэлии туран, самыкаанньалатан уокка оҕустара сыста. Оҕустарда даҕаны. Тутан туран сыбаарка уотун утары көрбүт курдук, харахтарыгар кыымнар ыскайданнылар, сулустар таһыргыы-таһыргыы устаҥнастылар. Бааска ыксаан таһырдьаны, салгыны былдьаста. Тымныыны ыйырбахтаан, бэттэх кэллэ. Баһын иһэ сэрээттэммит өкүмүлээтэр курдук, толкуйа-санаата чөллөрүйбүтэ сүрдээх. “Үлэ чааһа бүппүт, халлаан хараҥарбыт, маҕаһыын сабыллыбыт. Арай маҕаһыыҥҥа самыкаанньа… уот бардын… Ээ, сөп, соннук”,— диэн баллыгырыы-баллыгырыы Баһылай ыстаансыйа уоту холбуур рубильнигын арааран кэбистэ. Дэриэбинэ иһэ биирдэ “ньим” гынна.
Биэрэстэ аҥарын кыайбат сири өр гыныа дуо, маҕаһыыны сэргэ турар бэрэдэбиэс Дьуона дьиэтин аанын бэрт сорунуулаахтык тэлэйэ аһан көтөн түстэ. Киэһээҥи аһылыктарыгар олорон эрэр ыалы аймаан:
— Дьуо- н-аа, ма-ма-ҕаһыыҥ-ҥа са-самык-аан-ньа бу-буол-ла. А-аһа оҕус! — дии-дии төттөрү ыстанна.
— Тыый, бу иэдээни…— бэрэдэбиэс Дьуона ыксаан салыбырас тарбахтарынан нэһиилэ күлүүһү аһан иһирдьэ киирэн чүмэчи умаппытыгар, Бааска кирилиэһинэн салҕанан бэрэдэхирэниитэл буруопкатын өһүлэн эргим-ургум көрүтэлээн, үрэн кэбиһэн баран, оннугар төттөрү эрийэн кэбистэ.
—Хайа, хайдаҕый, туох буолбутуй?— Дьуона ыксаатаҕына буоларыныы, чыпчырына, туоһулаһа турда.
— Ха-ха-йыай, буруоп-ка хантаа-таа-ҕын эм-э-һэтэ на-на-гаардам-мыт. Ол аата хор-уорбут. Ы-ы-раастаа-тым, үч-чүгэй бу-уо-луоҕа,— дэриэбинэҕэ суос-соҕотох исписэлиис, ыстаансыйаһыт Бааска амалыйбыта Таҥара эппитигэр тэҥнээх буоллаҕа. Дьуона үөрүүтүттэн сэксэс гыммытын көрөн, Бааска кэтэҕин тарбана-тарбана:
— Ыл эрэ, Дь-дьуонаа, бачча киир-биччэ, та-таарыч-чы би-биир и-иһит-тэ а-аҕал эрэ,— диэн көрдөөн ылан хоонньугар уктан кэбистэ.
Оҕуруктаах өйдөөх Бааска, нууччалаттахха, кырдьык да, классическай дьаһаныыта күн сарсыныгар дэриэбинэҕэ иһиллэ-биллэ охсон, онтон ыла Самакаанньа Бааскаттан атыннык ааттаммат.
Куобахчыттарбытыгар эргиллиэҕиҥ. Эмэлдьээн Бааска “һуулуура”, маһы маска охсон тоһурҕатара иһиллэр буолбут. Самакаанньа Бааска саатын бэлэм тутан, кулгаах-харах иччитэ буолан турдаҕына, арай, иннигэр охто сытар амынньыары, лабааны үрдүнэн ойуоккалаан боруҥуйга мап-маҕан куобах уун-утары кылбаҥнаан иһэр. Самыкаанньа “аһаа” диэт, балачча кыҥаан турда. Сүүрбэччэ миэтэрэ чугаһаатын, элбэрээгин тардан кэбистэ. Доруоп саа дымнай буораҕынан төлө сөтөллүбүт хабархай буруота дьайҕарыыта, Бааска бултуйбут киһи сиэринэн дьоһумсуйан тиийэн булдун хойуу, уһун кутуругуттан өрө ыйаан таһааран, иэмэ-дьаама биллибэтинэн бабыгырыы, тэпсэҥнии турдаҕына, үүрээччитэ Эмэлдьээн Бааска талахтар быыстарыттан тиритэн-хорутан, мэлээрийэн тахсан кэллэ. Киһитин булдун көрөн, соһуйан:
— Хайа, бу тугуой!?— чугуруҥнаан тэйэ хаамта.
— Дь-дьэ, та-та-был-лыба-тыбыт. Ку-куо-бах ди-диэбит-им ку-куос-ка бу-буолан ха-аал-ла. Ыа-лы-м Ки-кис-иэн-ньэ ку-куос-ката, иэдээн,— Самакаанньа Бааска бултуйбут буруйун ыала дьахтарга – Кисиэнньэҕэ хайдах билиниэн билбэккэ, куобах саҕа үрүҥ куосканы тэйгэччи тутан, бабыгырыы, кэҕиҥнии тураахтаата…
Иван Ксенофонтов-Силиги.