Ханнык баҕарар омук төрүт ырыатыгар-тойугар сөп түбэһэр кимиэхэ да маарыннаабат үстүрүмүөннээх буолар. Сахаларга кылыһахтаах тойукпутун, оһуохайбытын үүт-үкчү үтүктэн доҕуһуоллуур үстүрүмүөммүтүнэн кыл буолар. Дьэ, бу кыл умсулҕаннаах тыаһа биһиги эппитигэр-хааммытыгар иҥэ сылдьыбыт куппутун уһугуннарда, тылыннарда, долгутта. Итини биһиэхэ Саха национальнай оркестрын иһинэн икки сыллааҕыта тэриллибит Анна Томская салайааччылаах «Кыл Саха» бөлөҕө бэлэхтээтэ. Кинилэр дьоллоругар дьиҥ сахалыы куттаах маастар, импровизатор-толорооччу Руслан Габышев көстөн, кини оҥорор үстүрүмүөннэригэр оонньоон, аан дойдуга тиийэ аатыран эрэллэринэн киэн туттабыт.
edersaas.ru
Ааппытын ааттатаары үлэлиир буолбатахпыт
Анна уонна Афанасий Томскайдар. Анна — СӨ култууратын туйгуна, РФ тыйаатырдарын диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ, оркестр архивариуһа. Афанасий — СӨ үтүөлээх артыыһа, РФ тыйаатырдарын диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ:
«Аҕам, элбэх кинигэ ааптара, суруйааччы Иван Никитич Корякин—Уйбаан Бетюнскай ийэбинээн Амма биир кэрэ биэрэгэр олороллор. Бэйэбин өйдүөхпүттэн аҕам наар суруксуттуур, ол быыһыгар оҕолорун көрсөр этэ. Аҕабыт байаанныыр буоллаҕына, ол аата сынньанар бириэмэтэ диэн буолара. Байаанын илиитигэр ылар кэмигэр аттыгар кэлэн, иһийэн олорон истэрбит. Баҕар, ол иһин буолуо, уонна сценаҕа улаатан, аҕыс оҕо бары да култуура эйгэтигэр, муусукаҕа, сахалыы дорҕооҥҥо чугаспыт.
10 саастаахпар Дьокуускайтан оҕо муусукаҕа оскуолатыттан талааннаах оҕолору көрө кэлбиттэригэр талылламмын, тута киин куоракка үөрэнэ кэлбитим.
Саха национальнай оркестра тэриллэригэр өссө муусука училищетыгар устудьуоннуу сылдьан кэлбитим – дьолум. Онтон ыла 25 сыл ааһан эрэр. Саха национальнай оркестрын уус-уран салайааччыта уонна кылаабынай дирижера, искусство үтүөлээх диэйэтэлэ Николай Петров оркестр тэриллиэҕиттэн сахалыы тыыннаах кырыымпа баар буолуохтаах диэн баҕалаах этэ. Онтон билигин 25 сыллаах үбүлүөйбүтүн көрсө саха төрүт дорҕоонун булан үлэлии сылдьарбыт бэйэбитигэр бэлэх курдук.
Биирдэ СӨ култууратын миниистирэ Андрей Борисов ыҥыран ылбыта. Руслан Габышев үстүрүмүөннэрин көрөн баран хайҕаабыта уонна Граҥҥа кыттарбытыгар, ансаамбыл тэринэн көрөрбүтүгэр сүбэлээбитэ. Инньэ гынан, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин Гранын сүүйэн, ансаамбылбытыгар үстүрүмүөннэри ылаттаабыппыт. Биллэр маастар Александр Иванович Чахов: «Биһиги 1960-с сыллартан көрдөөбүт дорҕоон тыаспытын бу киһи булла», – диэн Русланы хайҕааһына, мин санаабар, маастарга олус улахан сыанабыл.
Саҥа үстүрүмүөннэрбитинэн аан бастаан куорат Ыһыаҕар киирэн оонньоон көрбүппүт. Киэһэтигэр Дьүрүйээнэ уонна Саарын кэнсиэртэригэр кыттыбыппыт. Билигин санаатахха, наһаа хорсун быһыы эбит ээ.
Ансаамбылбытыгар сүрүннээн тоҕуспут. Николай Павлович биһиэхэ сүрүн сүбэһиппит. Киниэхэ улаханнык махтанабыт. Билигин оркестрга таҥсырга оонньуубун. «Кыл Сахаҕа» мин бастакы учууталым Вера Ивановна Григорьева үлэлииринэн киэн туттабын.
Кэргэмминээн: «Биһиэхэ төрүт дорҕоон бэйэтинэн кэлэн биэрбитигэр күүспүтүн, баҕабытын ууран үлэлиэхтээхпит», – дии саныыбыт. Бөлөх кылаабынай кыайыыта – бар дьоммут билиниитэ.
Үгүс киһи кыл тыаһыгар элбэх киһи оһуохайдыы сылдьарын истэрин туһунан этэр. Кэтээн көрөрбүтүнэн, сахалыы саҥарар киһи кылга түргэнник үөрэнэр. Сахалыы ырыаҕа-тойукка улааппыт дьон, холобур, сунтаардар олус түргэнник үөрэммиттэрэ. Онтон куорат оҕолоро, төһө да баҕалаахтарын иһин, матыыбы ыараханнык ылыналлар. Артыыстар оонньуу олорон матыыбын эрэ буолбакка, тылын эмиэ үтүктэр курдукпут. Уопсайынан, биһиги саҥардан оонньуубут диэн билиҥҥитэ этэр кыаҕым суох эрээри, Руслан Габышев чахчы саҥардан оонньуур, үстүрүмүөнү ыллатар.
Кэргэним Афанасий: «Иккиэн сир шаарын аҥардарын курдукпут», – диирэ оруннаах. Хайабыт эмэ суох буоллаҕына, туохпут эрэ тиийбэтин курдук буолан хаалабыт. Үлэбититтэн ураты иккиэн кинигэҕэ, нотанан оркестровка оҥорорго үлэлэһэбит. 2014 с. дьиэ кэргэнинэн бар дьоммутугар айар кэнсиэрпитин бэлэхтээбиппит. Талааннаах киһи барытыгар талааннаах дииллэринии, кэргэним хомустуур, байаанныыр, бары үстүрүмүөҥҥэ барытыгар оонньуур.
Икки уоллаахпыт: улахаммыт 20 саастаах, ХИФУ-га археолог идэтигэр үөрэнэр, муусукаҕа кыратык сыһыаннаах. Оркестрга сылдьыбыта. Кырабыт оскуола үөрэнээччитэ.
– Үлэҕиттэн сынньаныаххын баҕардаххына, ханнык муусуканы истиэҥ этэй?
– Суруйааччылар биир кинигэҕэ хос-хос төннүбэттэрэ, өссө элбэҕи билэ сатаан атынтан-атын кинигэни ааҕаллара буолуо. Ол курдук, биһиги эмиэ араас муусуканы истэбит. Дьиэбитигэр кулгаахпытын сынньата сатыыбыт, массыынабытыгар классиканы да, джаһы да истиэхпитин сөп. Амматтан төрүттээх буолан, Ольга Иванова, Валерий Ноев, Христофор Максимов ырыаларыгар улааппытым. Бу ырыалар матыыптара хааммар иҥэн сылдьаллар. Кэргэним Афанасий Аллайыахаттан төрүттээх.
Бары да дэгиттэр талааннаах муусукааннар түмсэммит, бэлэм нотанан буолбакка, бэйэбит толкуйдаан, саҥаны киллэрэн оонньуубут. Бары араас улуустан сылдьабыт, бэйэбит түөлбэлэрбит оһуохайдарын, ырыатын-тойугун репертуарбытыгар киллэрэ сатыыбыт.
Биһиэхэ оонньообут биллэр хомусчут Артур Семенов Казахстаҥҥа үөрэххэ киирбититтэн олус үөрэбит. Былырыын сайын «Премия мира» диэн этно-муусукааннар күрэстэригэр кыайан кэлбиппит. Инники былааммыт элбэх. Бастатан туран, Саха национальнай оркестра 25 сылын улахан кэнсиэринэн бэлиэтиэхпит. Турцияҕа Cаха сирин күннэригэр кыттан кэлбиппит. “Кыл кырыымпа” диэн таһаарбыт альбоммутун өссө бэчээттиир уонна клип оҥорор баҕалаахпыт. Баҕалаах дьону кылга оонньуурга үөрэтэбит.
Аан бастаан тэриллэрбит саҕана «кыайыаххыт суоҕа, бэрэбиэркэни ааспыт бэлэм муусуканан оонньооҥ» диир дьон баара. Биһиги биир-икки сылынан ааппыт ааттанаарай диэн үлэлиир буолбатахпыт. Сахалар маннык кэрэ үстүрүмүөннээхпит диэн билэр, киэн туттар буоллахтарына, ол биһиги кыайыыбыт буолуоҕа.
«Түүлбэр былыргы дьону көрөрүм»
Руслан Габышев — маастар, импровизатор-толорооччу, бөлөх солиһа:
«Мин Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээхпин. 2014 сылтан Үҥкүү тыйаатырын оркестрыгар үлэлиибин (дойдубуттан сылдьан). 2009 сылтан үстүрүмүөннэрбин оҥорон саҕалаабытым. Удьуордарбар тимир уустара, олоҥхолуур дьон бааллара үһү. Кырабыттан бу эйгэҕэ чугас эбиппин. Наар араас тыаһы: маһы, тимири охсуолаан, тыаһа төһө ыраахха тиийэрин, ханна тиийэн сүтэрин иһиллии сатыырым. Арыылаахха, эһэм аах ампаардарын иһигэр таҥас, ол бу ыйаммыт тирии быатын ох саа кирсинэн аалан, тыас таһаара сатыырым.
Үстүрүмүөннэрим кыл устурууналаах буоланнар, сахалыы дорҕоону таһаараллар дии саныыбын. Биһиги, сахалар, тыйыс усулуобуйалаах буоламмыт, айылҕаттан куоласпыт олус аһаҕаһа суох. Хас биирдии саха киһитэ бэйэтин иһигэр киҥинийэн ыллыырын курдук, мин үстүрүмүөннэрим эмиэ оннук куоластаахтар. Үстүрүмүөннэрбин “кылыһах” диэнтэн таһааран, «кыл» диэн ааттаатыбыт.
Үстүрүмүөннэрбин аан бастаан оҥорорбор өр кэмҥэ туох да тыас тахсыбатаҕа. Түүнү быһа оҥорон баран, сарсыарда туран устуруунабын быһан кэбиһии, уһана олорон утуйан хаалыы – барыта баара. Арай, биирдэ талкыйа олордохпуна, киһи саҥатын курдук дьикти тыас тахсан кэлбитигэр соһуйбутум уонна тута иһитиннэрээри утуйа сытар кэргэммэр тиийэн уһугуннаран мөҕүллүбүтүм. Ити кэмнэргэ араас түүллэри көрөр этим. Холобур, олох былыргы, тохто сылдьар кырыымпаларыгар оонньуур дьону көрбүтүм. Ытык Хайа үрдүгэр тахсабын, онно үрүҥ хотой олорор, үрдүк да үрдүк, тыал-куус бөҕө. Биирдэ оонньуу олорон, олох илэ курдук, 1950-с сылларга тиийэн хааллым. Оһуохай этэ сылдьар киһи икки өттүнэн мэлээриҥниирин көрөбүн. Кырааската эргэрбит стадиоҥҥа ол оһуохай этээччи сирэйин быһыыта харахпар иҥэн хаалбыт.
Оҥорор, оонньуур хас биирдии кылым тус-туспа тыастаах, майгылаах буолар. Сорох кыл тута ыллаабытынан барар, сорох симиктик саҕалаан баран тыаһын кэлин таһаарар. Үстүрүмүөннэрбин оҥоро сылдьан, кинилэри кытта киһилии кэпсэтэбин. “Оннук киһиэхэ, оннук дойдуга бараҕын, араас сири-уоту көрүөҥ, куонкурустарга кыттыаҥ”, — диибин. Оччоҕо кыл тыаһа улаата, эрчимирэ түһэр.
— Ким эйиэхэ күүс көмө, өйөбүл буоларый?
Р.Г.: Чугас дьонум, аймахтарым, үлэлиир кэлэктиибим өйүүллэр. Бастакы сэҥээрээччилэрбинэн биир дойдулааҕым, мелодист Дмитрий Санников уонна “Арчы Дьиэтин” үлэһиттэрэ буолбуттара. Дмитрий Семенович бэйэтэ ыҥыран ылан, оонньуурбун уһулан диискэ таһаартарбыта. Оччолорго таксинан дьону таһар этим, айаным быыһыгар кэлэ-бара “Арчы Дьиэтигэр” оонньуурум. Онон, бастаан кинилэр сэргээн, сүбэлээн, Аиза Решетниковаҕа ыыппыттара. А.И.Чахов курдук ытык киһини кытта алтыһарбын күндүтүк саныыбын. Үйэтин тухары саха үстүрүмүөнэ сайдарын туһугар үлэлээбит киһи сыанабыла миигин кынаттаабыта, кини алгыһа араас дойдулары арыйда. Миэхэ Майаҕа кэлэн ый кэриҥэ олорон бииргэ уһаммыппыт, сыта-тура кэпсэппиппит, киниттэн элбэххэ үөрэннэҕим. ‘
“Кыл Саха» бөлөхпүтүгэр бары да олус үлэһит, саха дорҕооно тиллэригэр үрүлүйэ үлэлиир дьон бааллара үчүгэй. Нуотаҕа түһэрии үлэлээх, кыл сайдарыгар идэтийбит муусукааннар оруоллара улахан. Дьиэ-кэргэним өйүүр. Кэргэним Мария Николаевна Чурапчы Дириҥиттэн төрүттээх, Майаҕа И.М.Сосин аатынан оройуоннааҕы киин бибилэтиэкэҕэ методистаабыта 30 сыл буолла. Миэхэ уһанарбар сөптөөх, туһалаах диэбит кинигэнэн да, араас матырыйаалынан да хааччыйар, сырдатар. Кини аҕатын кытта, Чурапчы улууһун Хоптоҕо нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕун, рационализатор Николай Гаврильевич Федуловтыын айыы-тутуу, саҥардан оҥоруу тиэмэтигэр олус тапсарбыт. Бииргэ толкуйдаан оҥорбут тиэхиньикэбит табылыннаҕына олус үөрэрэ. Кинини олус суохтуубун, билигин баара буоллар хайаан да сүбэ-соргу этиэ этэ дии саныыбын.
Уоллаах-кыыс оҕолоохпут, икки сиэннээхпит. Улахан сиэммэр Максимҥа кыра кыл оҥорон биэрбитим, онтун куоракка илдьэ сылдьар. Кылга оонньообутун аҕата төлөпүөҥҥэ уһулан ыытар. Мин уһанарбын, тириини таҥастыырбын кыра эрдэҕиттэн көрө улааппыт буолан сыһыаннаах, көмөлөһөр. Ордук маһы ааларын (шкурка) сөбүлүүр, илиитинэн бигээн көрө-көрө өр аала олорор буолар. Онтон кыыһым хомуска оонньуурун сөбүлүүр».
Ыллыыр-ытыыр дьикти дорҕоон
Анюта Иванова, СӨ култууратын туйгуна, Сергей Зверев—Кыыл Уола аатынан Үҥкүү тыйаатырын дирижера:
“Сунтаартан төрүттээхпин, онно муусука оскуолатыгар орто үөрэх кэнниттэн үлэлии сылдьыбытым. Куоракка көһөн кэлбитим 20 сыл буолла. Ураллааҕы консерватория салаатыгар үөрэнэ сылдьаммын Саха национальнай оркестрыгар үлэлии киирбитим.
Уолум Саша муусуканан дьарыктанар, Дьокуускайга муусука оскуолатыгар үөрэнэр. Биһиги кылбытыгар эмиэ сөбүлээн оонньуур, куоракка научнай-практическай конференцияҕа маастарбыт туһунан дакылаатынан кыттан кыайбыта.
— Эн сүрүн үлэҕинэн Саха оркестрын дирижера буолаҕын. Дирижер үлэтэ уонна бу бөлөххө дьарыгыҥ бэйэ-бэйэлэрин тугунан ситэрсэллэрий, дьүөрэлэһэллэрий эбэтэр туох уратылааҕый?
А.И.: —2008 сылтан Саха оркестрыгар дирижердуубун. Биһиги оркестрбыт сүрүн хайысхатынан саха муусуката, үстүрүмүөннэрэ буолаллар. Уус-уран салайааччыбыт Николай Петров куруук: “Сахалыы дорҕоону, дьиҥнээх тыаһы киллэриэхтээхпит, булуохтаахпыт”, — диирэ. Руслан Прокопьевичпыт үстүрүмүөнэ оркестрга кэлиэҕиттэн үлэбит хайысхата кэҥээтэ. Онон, «Кыл Саха» бөлөхпүт үлэтэ ситэрэн биэрэр дии саныыбын. Кылга оонньуохпуттан төрүт дорҕоон, саха фольклора миэхэ чугас уонна дирижердуурбар күүс-көмө буолар.
— Илиигэр кыл кылыһаххын ыллыҥ да, ханнык иэйиилэргэ куустараҕын?
А.И.: —Кыра эрдэхпиттэн оhуохайы сөбүлээн истэрим. Эбэбин батыhан ыhыахтыыр сиргэ киирэн истэн турарым. Араас оhуохай этээччи тыла-өһө, матыыба наһаа интэриэhинэй буолара. Билигин кылга оонньоотохпуна, ол бириэмэбэр төннөн хаалар курдукпун. Дьиэбэр 2-3 нотаны оонньуу-оонньуу хас да чаас олоруохпун сөп. Бу киһилии ыллыыр-ытыыр дьикти дорҕоон атын эйгэҕэ, транска киллэрэр. Аан бастаан саҕалыырбытыгар нотанан оонньуурга үөрэммит муусукааннарга уустуктардаах этэ. Билигин бэйэҕиттэн тутулуктаах, көҥүл импровизациянан оонньуурбун астынабын. Маннык үлэттэн толорооччу быһыытынан сайдабыт, эбиллэбит.
Бэйэ-бэйэбитин тута хоһуйсууга, импровизацияҕа өйдүүрбүт, өйүүрбүт да күүһүрдэ. Уратыта диэн кылга оонньоотохпуна, нота араамкатыгар киирбэккэ, бэйэбин көҥүллүк сананабын.
Сахалар саҥарар муусуканы сайыннараллар
Вероника Лыткина, импровизатор-хомусчут, аан дойдутааҕы куонкурустар кыайыылаахтара, СӨ култууратын туйгуна:
“Мин Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа с. төрөөбүтүм. Оскуолаҕа Майаҕа, Үөһээ Дьааҥыга үөрэммитим. Оҕо эрдэхпиттэн хомуска оонньуубун. Билигин Марк Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы муусука кэллиэһигэр төрүт култуура толорор ньымаларын уһуйуу салаатыгар хомуска уонна кылга оонньуурга устудьуоннары үөрэтэбин.
Үстүрүмүөммүт устурууната кылтан оҥоһуллар буолан, киһи саҥатыгар майгынныыр. Мин саныахпар, киһи куолаһын силгэлэрин курдук. Оонньуу олордохпуна, ардыгар киһи киҥинэйэн ыллыырын курдук иһиллээччи. Биллэр оһуохайдьыт, тойуксут, филология наукатын дуоктора Н.Е.Петров «Сахалар саҥарар муусуканы сайыннарар кыахтаахпыт», — диэн суруйбута. Хомойуох иһин, Николай Егорович биһиги үстүрүмүөммүт тыаһын истибэккэ олохтон барбыта. Биһиги санаабытыгар, кини суруйбут үстүрүмүөнүн Руслан Прокопьевич сөргүтэн, айан таһаарбыт.
Мин күҥҥэ көрдөрбүт кыракый кыысчааным муусука араас хайысхатын барытын сөбүлүүр. Билигин фортепианоҕа үөрэнэр, хомуска Дьүрүйээнэ биир киэн туттар үөрэнээччитэ. Эһээхэй эрдэҕинэ, утуйарыгар классика муусукатын уонна сахалыы кылыһахтаах ырыалары холбуур этим. Биирдэ 4 саастааҕар: «Ийээ, мин эн искэр сылдьан, эн хомустаатаххына үҥкүүлүүр этим ээ», — диэн киһини соһутан турардаах. Кыыһым хомуһу 3 сааһыгар туппута, бастакы дорҕооннорун таһаарбыта. Онтон ыла хомуһун өрүү илдьэ сылдьар, улахан оҕолордуун куонкурустарга тэҥҥэ кыттан, кыайан турардаах. Оҕом кыл тыаһын бастаан «Кыл кырыымпа» кэнсиэрпит репетициятыгар истибитэ уонна миигин үөрэт дии-дии батыһа сылдьыбыта. «Кыл тыаһаатаҕына, мин утуйан хаалыахпын баҕарабын уонна испэр туох эрэ кычыкыланар, кыл тыаһа киһини уоскутар», — диэн кэпсиир. Кылга оонньуурун олус сөбүлүүр. Тойук киириитин, аҕыйах оһуокайы кылга оонньуур. Бөлөххө сылдьар муусукааннар оҕолорбут, сиэннэрбит бары кылы тутан-хабан көрбүттэрэ, бастакы кэнсиэрпитигэр тэҥҥэ тахсан оонньоспуттара. Ол курдук, Томскайдар уоллара Айтал, Анюта уола Саша Иванов, Димабыт кыыһа Аэлита, Вера Ивановна сиэнэ Анатолий, Зоя кыыһа Кристина, Федоровтар уоллара Артем, Русламмыт кыыһа Арианна уонна мин Лизам. Инникитин оҕолорбутун ансаамбылынан оонньотуохпут диэн баҕа санаалаахпыт. Бары да муусукаҕа чугас дьоннор, доҕордуулар”.
«Элбэх киһи тэҥҥэ оонньуура – биһиги уратыбыт»
Дмитрий Винокуров, Саха оркестрын муусукаана:
“Мин Нам улууһуттан төрүттээхпин. Удьуордарбар аҕам өттүнэн эһэм Константин Васильевич Винокуров айылҕаттан бэриллибит талаанынан скрипкаҕа үчүгэйдик оонньуур эбит. Оҕо эрдэхпиттэн муусуканы сөбүлүү улааппытым, дьарыктаммытым. Араадьыйанан Марина Попова, Ольга Иванова, Раиса Захарова сахалыы кэрэ ырыаларын истэн улааппытым. Култуура уонна искусство Арктикатааҕы институтугар үөрэнэ сылдьан, 2008 с. оркестрга үлэҕэ киирбитим уонна Раиса Захаровалыын, Марина Поповалыын бииргэ үлэлээбит, оркестрга доҕуһуоллаабыт дьоллоохпун.
Улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыгабын. Кэргэним Юлия филармония саҥа тэриллибит хоругар үлэлиир. Аэлита, Даниил, Дайаана диэн оҕолордоохпут. Оҕолорбутун эмиэ кыралаан муусукаҕа уһуйабыт.
Сүрүн үлэм таһынан судаарыстыбаннай циркэҕэ эстрада оркестрыгар үлэлиибин. Ону таһынан үөрэммит кыһаларым: муусука училищетыгар уонна Арктикатааҕы институт нуучча норуодунай оркестрдарыгар оонньуубун. «Даймонд» диэн аан дойдутааҕы куонкурустар лауреаттарын триотын кыттыылааҕабын. Бэйэм үөрэммит үстүрүмүөнүм – байаан. Саха оркестрыгар уонна циркэҕэ — бас-гитараҕа, нуучча оркестрдарыгар уонна «Даймонд» триобар — контрабас балалайкаҕа, онтон «Кыл Саха» бөлөххө чаачарынан (смычогунан) оонньонор тойон-кырыымпаҕа оонньуубун. Онон күҥҥэ үстүрүмүөммүн хаста да уларытыахпын сөп.
Ханнык баҕарар омук бэйэтэ уратылааҕын курдук, биһиги муусукабыт, тыаспыт-ууспут, тэтиммит, үстүрүмүөммүт эмиэ атын, хатыламмат. Кылга элбэх киһи тэҥҥэ оонньуурун атын омуктарга көрө иликпин. Уратыбыт итиннэ сытар. Тоҕо диэтэххэ, кыл устуруунаҕа оонньуур ыарахаттардаах, баттаатын да тыас тахсыбат, сииктэн, куйаастан, тымныыттан дорҕооно, тыына уларыйар. Онон, хас биирдии толорооччу оонньуурун таһынан, үчүгэйдик истэрэ, түгэнинэн көрөн түргэнник уларытара, эбэрэ, тута хоһуйара ирдэниллэр. Биһиги омук дорҕооммут ураты кэрэтинэн тыыммыт наҕыла, киэҥник-куоҥнук сыыйа тардан тыас таһаарарбыт буолар.
«Георгий Ковтун үрдүк хайҕабыла үрдүккэ кынаттыыр»
Зоя Васильева – СӨ култууратын туйгуна, Саха оркестрын муусукаана:
“Бүлүү оскуолатыгар үөрэнэ сырыттахпына, төрөппүттэрим Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Онон, өрөспүүбүлүкэтээҕи муусука оскуолатыгар, онтон муусука училищетыгар үөрэммитим. Үрдүк үөрэҕи Улан-Удэҕэ Култуура институтугар ылбытым. Икки кыыс ийэтэ, сиэннэр эбэлэрэ буолабын.
1997 сылтан Саха национальнай оркестрыгар таҥсырга оонньуубун. Оонньуурга баҕалаах буоламмын, оркестрбытыгар бөлөх тэриллибитигэр 2014 сылтан үлүһүйэн туран үөрэммитим. Үстүрүмүөммүт хайдах гыннахха тыаһа сымныырын, уһуурун, дьиэрэтэрин билиҥээҥҥэ диэри үөрэтэбит, толорууга араас ньымалары көрдүүбүт.
Биһиги бары ыарахантан толлубат, биир тылы булар, биир салгынынан тыынар буоламмыт ситиһиилэннибит дии саныыбын. Бастакы кэнсиэрпитигэр элбэх киһи кэлбитигэр олус үөрбүппүт. Дьон сөбүлээн истэрэ биһигини кынаттыыр. Кэлин элбэх тэрээһиннэргэ ыҥыраллар. Сэтинньи саҕаланыытыгар тыйаатырбытыгар «Үрүҥ күн оҕолоро” (“Дети белого солнца») диэн улахан испэктээкил премьерата буолла. Туруорааччыбыт — РСФСР искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыһа Георгий Ковтун биһигини сөбүлээн, саха төрүт дорҕоонун өрө тутан, кылбыт тыаһынан Үрдүк айыыларбытын көрдөрөр оҥорбутуттан биһиги олус үөрбүппүт.
«Кыл Сахалар» оҕолоро
Афанасий Федоров, Саха оркестрын муусукаана, СӨ култууратын туйгуна:
«Мин Мэҥэ Хаҥалас Лоомтукатыттан сылдьабын. Оркестрга үлэлээбитим 25 сыла буолара чугаһаата. Сүрүн үлэм таһынан оҕо музыкальнай оскуолатыгар үөрэтэбин. Кэргэним Моника Николаевна бу оскуолаҕа үҥкүүгэ үөрэтэр. Уолбут Артем спордунан дьарыктанар.
Дорҕоон, төрүт тыаспыт киһини бэйэтигэр тардар, умсугутар дьикти өрүттээх. Ис санаабытыттан баҕаран туран дьарыктанабыт. Үстүрүмүөннэрбит матырыйааллара барыта — бэйэбит айылҕабытыттан, биһиги маспытыттан, онтон устурууната сылгы кылыттан. Ол иһин, дойдубут биһиэхэ күүс биэрэр. Сахабыт муусуката, үстүрүмүөннэрэ сайдарыгар үлэлиибит. Элбэх кэнсиэртээхпит, үлэлээхпит миигин үөрдэр. Ол аата сөптөөх хайысханан үлэлиир буоллахпыт. Чугас дьоммут, дьиэ кэргэммит биһигини өйүүр, өйдүүр буоланнар, маннык үлэлии, айа-тута сылдьабыт.
Бөлөхпүт муусукааннара, өссө тыйаатырбыт үҥкүүһүтэ Таисия Бандерова бары чугастык доҕордоһобут, тэҥҥэ үлэлиибит уонна сынньанабыт. Биһиги дьиэбитигэр бырааһынньыктарга олус үчүгэйдик, көхтөөхтүк сынньанабыт. Бөлөх артыыстарын оҕолоро араа-бараа саастаах буоланнар бары үөрэ-көтө көрсөллөр, бииргэ оонньууллар. Саас, сайын тэлгэһэбитигэр оҕолорбутунаан тэҥҥэ сүүрэбит, мэниктиибит. Былырыыҥҥы Саҥа дьылга эмиэ оҕолорбутугар оонньуу арааһын ыытан, бириистэрдээх күрэстэри оҥорбуппутун кэлин улаатан баран өйдүү-саныы сылдьыахтара дии саныыбыт. Икки сыл сайын Аммаҕа баран сынньанныбыт, сөтүөлээтибит, сир астаатыбыт.
«Биһигини хоһооҥҥо хоһуйаллар»
Вера Григорьева, Саха оркестрын муусукаана, СӨ култууратын туйгуна:
“Мин Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээхпин. Кыра эрдэхпиттэн муусукаҕа уһуйуллубутум. Новосибирскайга консерватория иһинэн оскуолаҕа үөрэммитим, онтон Дьокуускайга муусука училищетын, ол кэнниттэн култуура уонна искусство Хабаровскайдааҕы институтун бүтэрбитим. Эдэр сааспыттан, училищеҕа үөрэниэхпиттэн оҕолору үөрэтэрбин саҕалаабытым. Билигин сүрүн үлэм таһынан Оҕо дыбарыаһыгар оҕолору кэрэ эйгэҕэ уһуйабын.
Таһыттан сылдьан көрдөххө, бу боростуой үстүрүмүөҥҥэ, кылга оонньуур чэпчэки курдук буолуо. Ол эрээри, уустуктар эмиэ бааллар. Бастатан туран, биһиги саҕалааччылар буоллахпыт, ол иһин, элбэҕи бэйэбит булан-көрдөөн биллибит, онно атыттары эмиэ үөрэтэбит. Анналаах Вероника муусука кэллиэһигэр, Арктика институтугар устудьуоннары үөрэтэн эрэллэр, баҕалаах дьоҥҥо куурустары, маастар-кылаастары ыытабыт. Мин эмиэ оҕолорбун кыралаан оонньотобун, кыра да буоллар ситиһиилэр бааллар. Ааҕан таһаардахха, үс сыл иһигэр холбоон сүүсчэкэ киһи кыралаан уһуйулуннаҕа буолуо. Бу үстүрүмүөммүтүн биирдэ илиитигэр туппут киһи тута тардыһар, сыстар, өссө оонньуон баҕарар. Муусука ханнык баҕарар үстүрүмүөнүгэр үчүгэйдик оонньуурга дьаныардаах дьарык, тулуур, дьулуур наада.
— Кырыымпалаах кылыһаххын тутан олорор хартыынаҕын уруһуйдаппытыҥ дуо?
— Кэнники сылларга худуоһунньуктар үлэлэригэр, муус оҥоһуктарга, киэргэллэргэ саха үстүрүмүөнүн туппут дьон көстөр буолан эрэллэр. Ону олус сэргиибит (биһигини ким да оҥоро илик). Эдэр, биллэр худуоһунньук Семен Луканси хартыынатын олус сөбүлүү көрбүтүм. Онтон уус-уран айымньы туһунан эттэххэ, биһиги бөлөхпүтүгэр, кылбытыгар анаан хоһооннор суруллубуттара, онон киэн туттабыт. Ол курдук, Саргылана Гольдерова—Саргы Куо кэнсиэрбит кэннэ хоһоон айан бэлэх ууммута. Руслан Прокопьевичпыт кэргэнэ Мария Габышева олус кэрэ, киһи дууһатын таарыйар хоһооннору анаабыта. Сунтаартан Розалия Сидорова—Ымыычаана, Дьааҥыттан Игнатий Слепцов биһиги үстүрүмүөммүтүгэр оонньуурга уһуйуллан баран эмиэ айбыттара.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru