Өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох нэһилиэнньэтин олоҕор-дьаһаҕар быһаччы дьайыылаах биэдэмистибэ – Тыа хаһаайыстыбатын уонна аска-үөлгэ бэлиитикэтин министиэристибэтэ тэриллибитэ быйыл 95 сылын туолла. Үлэ дьонун үгэһинэн, үбүлүөй үөрүүлээх тэрээһинин тыа сирин түбүктээх үлэтэ арыый үмүрүйбүт кэмигэр, ахсынньы 1 күнүгэр, бэлиэтииргэ быһаарыллыбыта.
Ааспыт 95 сыл тухары тыһыынчанан сүөһү иитиитин, хонуу үлэһиттэрин, сир уустарын, анал идэлээх араас исписэлиистэр үтүө суобастаах, таһаарыылаах үлэлэринэн ураты айылҕалаах, ирбэт тоҥноох Сахабыт сиригэр тыа хаһаайыстыбатынан кыайа-хото дьарыктаныахха сөп эбит диэн толору дакаастаан, тугунан да кыайан сыаналаммат баай үлэ үөрүйэҕин мунньуннубут. Онон – бу үбүлүөй бары тыа сирин бары үлэһит дьонун үөрүүлээх бырааһынньыга, кэрэ-бэлиэ түгэнэ.
История быыһын сэгэттэххэ
Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ылыммыт дэкириэтэ күн сирин көрөөтүн кытары, Былатыан Ойуунускай илии баттааһыннаах Саха АССР ревкомун Президиумун «Саха АССР Совнаркомун уонна сэттэ наркоматы тэрийэр туһунан» уурааҕа тахсыбыта. Ити норуодунай хамыссарыйааттан биирдэстэрэ – тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын сүрүннүүр судаарыстыба былааһын уоргана, Сири оҥоруу наркомата этэ. Саха сирин сэбиэттэрин суһал ыҥырыылаах сийиэстэрэ саҥа наркомат иннигэр маннык соруктары туруорбута: «Сири оҥоруу уоргана өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэриттэн ордук улахан суолталаах… Сүөһү иитиитин уонна сири оҥорууну сайыннарыыга сүрүн болҕомто ууруллуох тустаах. Сүөһү иитиитин тупсарар туһугар сүөһү ахсаанын чөлүгэр түһэриигэ, хаачыстыбаннай көрдөрүүлэри тупсарыыга, сүөһү иитиитин анал билиитин тарҕатыыга уонна сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны култуурунайдык астааһыҥҥа кэккэ дьаһаллары тэрийэрэ модьуйуллар. Саамай улахан болҕомтону өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бурдугунан хааччынарыгар сөп буолар бурдугу үүннэрэр туһугар сири туһаныы кэлэктиибинэй ньыматын сайыннарарга ууруох тустаах».
Ити курдук саҥа наркомат бэйэтэ даҕаны намыһах таһымнааҕар эбии гражданскай сэрии сылларыгар айгыраабыт тыа хаһаайыстыбатын оннун-тойун булларан, сайдыы суолугар киллэриигэ киэҥ далааһыннаах үлэни саҕалаабыта. Салаа туруга олус ыарахана. 1917 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1922 с. ыһыы иэнэ 13 тыһ. гектарынан кыччаабыт, ынах сүөһү 48 тыһ., сылгы 24 тыһ. төбөнөн сарбыллан тустааҕынан 439 уонна 109 тыһыынча буолбут этэ. Онон бытархай хаһаайыстыбалары түмэн, кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалар тэриллэн, туруктаах үлэҕэ бигэ акылаат түһэриллибитэ, тиэхиньикэнэн хааччыллыы саҕаламмыта, агротехника тутуһуллар буолбута, 1929 с. ынах сүөһүнү иитиигэ бастакы племенной хаһаайыстыбалар тэриллэннэр силиэксийэ уонна племенной үлэ сайдан барбыта. 1956 с. Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр института олохтонон, күннээҕи үлэ-хамнас наука ситиһиилэригэр тирэҕирбитэ. 1961 с. «Сельхозтехника» ситимэ тэриллэн, хаһаайыстыбалары тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтинэн хааччыйыы биир кэлим тиһиккэ киллэриллибитэ. 1991 с. бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрэтииптэр Ассоциациялара тэриллибитэ.
Сири оҥоруу наркомата 1922-1945 сс. үлэлээбитэ. 1945 сылтан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, Тыа хаһаайыстыбатын уонна соҕотуопка министиэристибэтин, Судаарыстыбаннай агропромышленнай кэмитиэт, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин быһыытынан тэриллэн, сүрүн аналын уларыппакка уонна сүтэрбэккэ кэллэ.
Ураты суолта ууруллар салаата
Тыа хаһаайыстыбата, агропромышленнай комплекс өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическэй сайдыытыгар боччумнаах оруолу ылар. Салааны өйүүргэ үчүгэйдик толкуйдаммыт инвестиционнай бэлиитикэ олохтонон, күн бүгүн тыа хаһаайыстыбатын күннээҕи үлэтигэр-хамнаһыгар, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга аныгы тиэхиньикэ, саҥа технология, бастыҥ уопут уонна наука ситиһиилэрэ туһаныллаллар. Ол түмүгэр тыа сирэ сайдыыга киэҥник хардыылыыр – кини социальнай мөссүөнэ уларыйан, тыа хаһаайыстыбатын көрдөрүүтэ тупсан иһэр. Россия федерациятыттан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллэр үпкэ тирэҕирэн, сыллата ыһыы иэнэ кэҥэтиллэр, сүөһү иитэр комплекстар тутуллаллар, астыыр-таҥастыыр салаа эбийиэктэрэ үлэҕэ киллэриллэллэр, саҥа тиэхиньикэ атыылаһыллар, үлэ технологията тупсарыллар. Элбэхтэн аҕыйаҕы холобурдаатахха:
1. Өссө «2002-2007 сс. тыа сирин социальнай-экономическай сайдыытын бырагырааматын» чэрчитинэн анал үөрэҕи бүтэрбит исписэлиистэри олохсутан үлэлэтэр дьаһал ылыллан, анал үрдүк, анал орто итиэннэ алын сүһүөх үөрэх тэрилтэтин бүтэрэн, хаһаайыстыбаларга үлэлии барар эдэр дьоҥҥо эбии төлөбүр олохтоммута. Онон, үөрэхтэрин бүтэрэн тыаҕа, дойдуларыгар үлэлии тахсар эдэр исписэлиис ахсаана сыллата эбиллэр.
2. Өрөспүүбүлүкэ хороҕор муостааҕын 30 %-ын, сыспай сиэллээҕин 41 %-ын көрөн-истэн олорор бааһынай хаһаайыстыбалары өйөөһүҥҥэ 2012 сылтан икки улахан федеральнай бырагыраама үлэҕэ киллэрилиннэ. Алта сыл устата “Үлэтин саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыбатын өйөөһүн” бырагырааманан барыта 618 фермер, “Бааһынай хаһаайыстыбалар базаларыгар дьиэ кэргэн сүөһү иитэр пиэрмэлэрин сайыннарыы” бырагырааманан 175 киһи грант ыллылар.
3. Бөдөҥ хаһаайыстыбалар толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплекстарын тутталлар, сир үлэтигэр идэтийэр хаһаайыстыбалар бөдөҥ тиэхиньикэни атыылаһаллар итиэннэ ол ороскуотун улахан өттө бүддьүөттэн толуйуллар.
4. Үс сыллаах чэбдигирдии бырагырааматыгар 57 хаһаайыстыба, ол иһигэр 12 бааһынай хаһаайыстыба киирэн, хамнаһы үрдэтэргэ, сүөһү аһылыгын базатын тупсарарга, бородууксуйа ылыытын элбэтэргэ үлэлииллэр.
5. “Тыа сирин 2014-2017 сс. уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ бигэтик сайыннарыы” федеральнай бырагыраама чэрчитинэн аҥардас быйыл 1299,743 мөл. солк., ол иһигэр Россия бүддьүөтүттэн 549,247 мөл. солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 375,550 мөл. солк. көрүллэн, бүддьүөтү таһынан 374, 946 мөл. солк. тардыллан, үлэ-хамнас алта салаанан, ол иһигэр олорор дьиэни-уоту тутууга, сайыҥҥы уу ситимин, гаас ситимин үлэҕэ киллэриигэ уо.д.а. ыытыллар.
Ытыктабыллаах тыа хаһаайыстыбатын уонна астыыр-таҥастыыр салаа үлэһиттэрэ, бэтэрээннэрэ, тыа сирин олохтоохторо! Эһигини Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ тэриллибитэ 95 сыллаах үбүлүөйүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Өрөспүүбүлүкэ аграрнай экономикатын бөҕөргөтүүгэ таһаарыылаах үлэҕит иһин ис сүрэхпиттэн махтанабын. Баҕарабын ыраас халлааны, быйаҥнаах бааһынаны, үрдүк үүнүүнү уонна дьоһун дохуоту, чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, тус бэйэҕитигэр уонна чугас дьоҥҥутугар ситиһиини, уйгулаах олоҕу, дьолу-соргуну!
Петр АЛЕКСЕЕВ,
Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы – Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ.
“Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru