Олунньу 13 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүн бэлиэтиир.
Бу күн – саха норуотун бастакы лингвист-учуонайа, сахалыы бастакы алпаабыты оҥорбут ытык киһибит, сахалыы бастакы букубаар ааптара Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнэ.
Ийэ тылбытын сайыннарыыга-чинчийиигэ олоҕун анаабыт Семен Новгородов төрөөбүтэ 125 сылын былырыын баччаларга киэҥник бэлиэтээбиппит.
Оттон күн бэҕэһээ, олунньу 12 күнүгэр Дьокуускайга “Лена” киинэтыйаатырыгар “Лингвист” диэн, саха норуотун уһулуччулаах уолугар Семен Новгородовка анаммыт, кини кылгас эрээри чаҕылхай олоҕун, учуонай быһыытынан айымньылаах үлэтин, сырдык тапталын — дьиэ кэргэнин туһунан истиҥник сэһэргиир, сырдатар документальнай киинэ премьерата буолла.
Бу киинэни, биллэр-көстөр суруналыыс, суруйааччы Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду сценарийынан талааннаах режиссер Эдуард Новиков устубут. Киинэ продюсера – Надежда Кузьмина.
Биллэрин курдук, “Лингвист” киинэ аан бастаан ааспыт сыл ахсынньыга Санкт-Петербург куоракка Саха сирин Күннэрин чэрчитинэн, Нева биэрэгэр турар кэрэ куоракка СӨ бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр сүрэхтэммитэ. Итиэннэ бу киинэни С.А.Новгородов үөрэммит кыһатын — Санкт-Петербурдааҕы государственнай университет устудьуоннара уонна преподавателлэрэ эмиэ бастакынан көрөр чиэстэммиттэрэ, олус истиҥник, чугастык ылыммыттара.
“ …Саха дьонун үйэлэр тухары дьоллоох, үчүгэй олох туһунан ыра санааларын толороору, ыраах тыа сирин уолчаана ыраахтааҕылаах Арассыыйа бастыҥ университетыгар үөрэнэ киирэр, саха норуотун бастакы лингвист-учуонайа буолары ситиһэр уонна аан бастакы саха алпаабытын оҥорор… ” , — диир ааптар Сиэн Мунду.
Бу дьоро киэһэ саҥа киинэни үгүс дьон – Дьокуускай куорат олохтоохторо, Сэмэн Новгородов биир дойдулаахтара — Чурапчыттан төрүттээхтэр, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ, култуура деятеллэрэ, устудьуоннар, ыччаттар көрдүлэр, сөбүлээтилэр. Киинэ бүтээтин кытта дьон тарҕаһан хаалбакка, айар дьоҥҥо махталларын биллэрдилэр,тыыннаах сибэкки дьөрбөлөрүн туттардылар. Оттон ааптардар, “Лингвист” киинэ күн сирин көрүүтүгэр улахан өйөбүл буолбут Чурапчы улууһун Аҕа баһылыгар Андрей Ноговицыҥҥа, С.К.Макаров аатынан Чурапчытаҕы гимназия дириэктэригэр Юрий Посельскайга, саха тылын, литературатын учуутала Фекла Болдовскаяҕа, о.д.а. күүс-көмө буолбут дьонноругар-сэргэлэригэр махталларын биллэрдилэр.
Бу киинэ кэскилэ өссө иннигэр диибит. Ол курдук, ааптардарга “Лингвист” киинэнэн Бүтүн Арассыыйатааҕы документальнай лиэнтэлэр куонкурустарыгар кытталларыгар хайыы-үйэҕэ этии киирбитэ кэрэхсэбиллээх.
Татьяна МАРКОВА.
Ыспыраапка
Новгородов Семен Андреевич.
Саха омук аҕа көлүөнэ интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, С.Н.Донской, С.М.Аржаков биир санаалаах соратниктара Семен Андреевич Новгородов- Сэмэн Ноҕоруодап (1892 олунньу 13 –1924 олунньу 28) Боотурускай улууска II Хатылы нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Чурапчы улууһун Болтоҥото) төрөөбүтэ.
Оҕо эрдэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ тардыһыылааҕа. Кинини маҥнай аҕата Андрей Александрович Новгородов буукубулары холбуурга уонна ахсааҥҥа үөрэппитэ. Онтон Орто Халыма куоратыгар көскө утаарыллыбыт болдьоҕун боруостаабыт Иван Цыценко кини аҕатын балаҕаныгар аспыт оскуолатыгар икки сыл устата үөрэммитэ. Дьоҕурдаах уол салгыы Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа киирэн, бастыҥ үөрэнээччи буолар. Училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, биир сыл Бүлүүтээҕи түөрт кылаастаах училищеҕа учууталлаабыта уонна Петербурдааҕы университет илиҥҥи тылларга факультетын арабскай-персидскай-турецкай разрядыгар үөрэнэ киирбитэ. Семен Новгородов 1913 сыллаахха норуодунай учууталлар Бүтүн Россиятааҕы съезтэригэр “Краткие сведения об якутах, их школы и их право на образование” дакылааты аахпыта. Иккис сылыгар кини университет монгол-маньчжур -турок тылларын үөрэтэр разрядыгар, анал бэлэмнэниини барар туһуттан, көспүтэ. Академиктар В.В.Радлов, В.Л.Котвич, Л.В.Щерба, А.Н.Самойлович, С.Е. Малов, о.д.а. салалталарынан тылы дириҥэтэн үөрэтиигэ киирбитэ уонна бу хайысхаҕа ситиһиилэммитэ.
1922 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар сахалыы үөрэтии киллэриллибитэ. 1923 сыллаахха Семен Новгородов алпабыыта шириипкэ кутуллубутун түмүгэр “Сурук-бичик” сахалыы букубаар уонна “Ааҕар кинигэ” утуу-субуу бэчээттэнэн тахсыбыттара.
Семен Новгородов бастакы үөрэх кинигэлэрин, пособиеларын дьаныһан туран бэчээттэппитэ, тус бэйэтэ саха тылын, историятын чинчийиигэ анаан үгүс ыстатыйалары суруйбута, Э.К. Пекарскай “Сахалыы тылдьытын” оҥоруутугар редакциялаан, монголлуу тылларга тэҥнээн академическай быһаарыылары оҥорон, көмөлөспүтэ.
Семен Новгородов олоҕун бүтүннүү төрөөбүт норуотун үөрэхтээһиҥҥэ анаабыта, күүһүн-билиитин толору биэрэн, дьүккүөрдээхтик үлэлээбитэ.
Таптыыр кэргэнинээн Мария Павловна Новгородова-Фелицыналыын кылгас эрээри, дьоллоох олоҕу олорбуттара, соҕотох кыыстара Елена Семеновна Новгородова аҕатын курдук тыл үөрэхтээҕэ буолбута, “Эрилик Эристиин айар үлэтэ” тиэмэҕэ кандидатскай диссертациятын көмүскээбитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин ыйааҕынан (1996 с., олунньу 9 күнэ) С.А.Новгородов төрөөбүт күнүн – олунньу 13 күнүн Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүнэн биллэрбитэ.
2007 сыллаахха Семен Андреевич Новгородов аата “Бичик” Национальнай кинигэ кыһатыгар иҥэриллибитэ.