Маҥнайгы сийиэскэ саха тылын, литэрэтиирэтин «иккис суортааҕынан» ааттаатылар

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Саха тылын, литэрэтиирэтин уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы сийиэстэрэ түмүктэннэ. Уопсайа, 550-ча дириэктэр, учуутал, учуонай, төрөппүт, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэлэ, иитээччи кытынна. Сийиэс түмүгүнэн “Сайдыы” диэн саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ баар буолла.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru

Араас тиэмэнэн сэттэ “төгүрүк остуол” үлэлээтэ. Олортон арыый сэргэхтэрэ буолаарай дуу, диэн “Саха тылын билиҥҥи туруга уонна кэскилэ” диэн “төгүрүк остуолга” сырыттым.
Кэпсэтиини АНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын институтун дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу Наталья Попова, “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Чокуур Гаврильев салайан ыыттылар.
Ол иннинэ учуонайдар саха тылыгар билиҥҥи кэмҥэ саамай тирээн турар таба суруйуу, тиэрмин, литературнай тыл боппуруостарыгар иһитиннэриилэри оҥордулар. Маны истэн баран, учууталлар оскуолалары тылдьытынан хааччыйыы быстар мөлтөҕүн ыйдылар. Сорохтор бүтэһигин тахсыбыт «Таба суруйуу тылдьытын» букатын даҕаны харахтаан көрбөтөхтөрө билиннэ.

Сахалыы эксээмэн

Былырыыҥҥыттан ыла төрдүс, бэһис кылаас оҕолоругар ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы бэрэбиэркэлиир үлэни (ВПР) сахалыы тылынан ыытары туруорсуохха диир төрөппүттэри элбэхтик көрүстүм. Төрөппүттэр оҕолорбут БКЭ (ЕГЭ), УСЭ (ОГЭ) нууччалыы тылынан барар буолан, кыайан туттарыахтара суоҕа дии саныыллар эбит. Онон, кыаллар буоллаҕына, бэрэбиэркэлиир үлэни сахалыы тылбаастатыахха диэн этэллэр.

Иккис суортаах биридимиэт
Аҕыйах сыллааҕыта физкультура, үлэ уруогун учууталлара “биһиги уруоктарбыт иккис суортаах биридимиэттэргэ кубулуйдулар” диэн кыһалҕаларын этинэр, туруорсар эбит буоллахтарына, билигин «иккис суортааҕынан» саха тылын, литэрэтиирэтин биридимиэттэрэ ааттанар буолбуттар. Саха тылын биир кэлим эксээмэн ыытыллар биридимиэттэригэр тэҥнии иликтэринэ, өнүйбэппит диэн үгүс сыл үлэлээбит учууталлар этэллэр.

Элбэхтэн биир холобур
Өлүөхүмэ улууһун Абаҕа оскуолатын саха тылын учуутала Раиса Уйгурова: “Өлүөхүмэ улууһугар 31 оскуола баарыттан, икки эрэ оскуола (Кыыллаах уонна Уолбут ситэтэ суох оскуолата) дьиҥ чахчы сахалыы ааты сүгэр. Биэс оскуолаҕа сахалыы кылаас баар. Ол аата, улуус үрдүнэн 7 эрэ сахалыы кылаастаах оскуолалаахпыт. Улуус киинигэр биир даҕаны сахалыы оскуола, уһуйаан суох”, — диэн бүгүҥҥү туругу ырылхайдык арыйда. Ити оҕо быраабын кэһии буоларын уопуттаах учуутал тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Онон оҕо хайаан даҕаны төрөөбүт тылынан үөрэнэрин сокуонунан ситиһэрбит эбитэ буоллар диэн санаатын биллэрдэ. «Төгүрүк остуол” кыттыылаахтара кини ити этиитин өйөөтүлэр. Атын бырамыысыланнас оройуоннарын этэ да барыллыбат.

Дьокуускайга
Тыа сирин оҕолоро бары быраабыланан суруйбаталлар, саҥарбаталлар даҕаны, төрөөбүт тылларынан быһаарсаллар. Оттон куорат сиригэр, бырамыысылыннас улуустарыгар балаһыанньа күннэтэ сытыырхайан иһэр. Ол курдук, оҕону оскуолаҕа олорор сиринэн ылар буолуохтарыттан, нууччалыы-сахалыы бутуйан саҥарар оҕо ахсаана элбээтэ дэһэллэр. Аны туран, уһуйааҥҥа нуучча бөлөҕөр сылдьыбыт оҕолорун, төрөппүттэр оскуолаҕа сахалыы кылааска, эбэтэр, сахалыы бөлөххө сылдьыбыт оҕону нууччалыы кылааска үөрэтэллэрэ сыыһатын ыйаллар. Сахалыы үөрэтии аҥаардас учуутал, оскуола эрэ үлэтэ буолбатаҕын, бастатан туран, төрөппүттэн улахан тутулуктааҕын этэллэр.

“Саха” НКИХ
Аныгы үйэҕэ кинигэни, хаһыаты тэлэбиисэр, интэриниэт солбуйда. Маныаха Саха сирин барытын хабар соҕотох сахалыы тыллаах ханаалбытыгар үгүс этии туһаайылынна. Ол курдук, диктордар, биэриини ыытааччылар тылы сыыһа тутталлара, интервью ылар дьоно “бааһынайдаан” саҥараллара ыччаты бутуйар диэн бэлиэтээтилэр. Учууталлар оҕоҕо көннөрөн эттэхтэринэ: “Тэлэбиисэринэн инньэ диэбиттэрэ. Ол аата сөп буоллаҕа”, — дэһэллэр үһү.
Оҕолорго аналлаах сахалыы тыллаах туспа ханаал наада диэн туруорсаллар. Итиэннэ омук, нуучча мультиктарын сахалыы хото тылбаастаан көрдөрүөххэ диэн этии көтөҕөллөр.
Маны сэргэ олоҥхобутун хаппахчыбытыгар хатыы сыппакка, күннэтэ 10-чалыы мүнүүтэлээх быһа тардыылары иһитиннэриэҕиҥ дэһэллэр. Уопсайынан, оҕо тылын саппааһын олоҥхо эрэ толору байытар кыахтааҕын быһыытынан, сайынын олоҥхо лааҕырдарын тэрийиэҕиҥ диэн санааларын этэллэр.

“Копировать, вставить”
Үгүс сыл уопуттаах учууталлар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуобунньуктарын аныгы кэмҥэ ирдэнэр гына саҥалыы толкуйдаан таһаарар уолдьаста диэн бэлиэтииллэр. Маныаха аҥаардас учуонайдары эрэ буолбакка, оҕону быһаччы үөрэтэ сылдьар учууталлары кытыннарыахха наада диэн этэллэр. “Учуобунньуктар олус научнайдар, ааптардара, ис хоһоонноро уларыйбаттар “копировать, вставить» дииллэр уонна сылын эрэ уларыталлар” дэһэллэр. Билигин атын кэм буолан, былыр үйэтээҕи Чүөчээски аныгы оҕо интэриэһин тарпат диэн холобурдууллар. Итиэннэ оҕону кырамаатыкаҕа муннарбакка, сахабыт тылын баайын, дэгэтин иҥэриэххэ наада диэн санаалаахтар. Маныаха, чопчу лексикаҕа анаан олимпиадалары ыытыахха, олоҥхоҕо сыһыарыахха диэн туруорсаллар.

Тыл сэбиэтэ
Ил Дархан иһинэн Тыл бэлиитикэтин сэбиэтэ диэн баар. Бэрэссэдээтэлинэн бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Дьячковскай, хос бэрэссэдээтэлинэн үөрэх уонна наука миниистирин солбуйааччы Феодосия Габышева үлэлииллэр. Ол эрээри, сийиэс сорох кыттыылаахтара, Сэбиэт ситэ үлэлээбэтин ыйаллар. Онон маныаха босхоломмут, хамнастаах үлэһити аныылларын ситиһиэххэйиҥ диэн этэллэр.
Манна даҕатан эттэххэ, Феодосия Габышева бэйэтин дакылаатыгар: “Хас биирдии улуус, куорат баһылыгын таһымыгар Тыл сэбиэтин тэрийэн, СӨ судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын сайыннарар үлэни болҕомто киинигэр ылыахтаахпыт” диэн сүрүн соруктартан биирдэстэрин быһыытынан бэлиэтээн турар.

Тус санаа
Дэлэгээттэри кытта кэпсэтэн көрдөххө, эппит тыллара салгыҥҥа ыйанан хаалбатыгар бүк эрэнэллэр. Кинилэр элбэҕи эттилэр-тыыннылар, санааларын биллэрдилэр. Ол эрээри, мин санаабар, сахабыт тылын инники кэскилэ төрөппүттэн, иитээччиттэн, учууталтан тутулуктаах. Аҥаардас учуутал эрэ кыһалҕата буолбатах.
Бастатан туран, тыа сиригэр балаһыанньа оннук быстар мөлтөх буолбатах, син эрэх-турах сананар эбит буоллахпытына, куоракка боппуруос сытыытык турар. Төрөппүт оҕотун сахалыы үөрэттэрэ сатаабат. Итиннэ төрүөтэ туох буоларын быһаара барбакка, төрдүттэн түөрбэккэ, угуттан эрэ тардыалаан көрөр курдуктар. Маҥнай тоҕо, туохтан итинник үөскээбитин быһаарыах баара.
Иккиһинэн, инникитин “төгүрүк остуоллары” куорат уонна улуус иһигэр тыл балаһыанньатын учуоттаан, арыый тус-туспа хайысхалаан, тиэмэлээн ыытар ордук эбитэ дуу. Тоҕо диэтэххэ, дьиҥ сахалыы эйгэлээх улуустар уонна куорат, бырамыысыланнас улуустарын оскуолаларын кыһалҕалара букатын уратылар. Балары биир халыыпка киллэрэн боппуруоһу быһаара сатыыр арыый сыыһа эбит диэн бэлиэтии көрдүм.
Үсүһүнэн, сийиэс иннинэ Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт мунньахха “аҥаардас саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын учууталларын сийиэһэ диэмиэххэ” диэн этии көтөхпүттэрин үрдүнэн, ол этиини тоҕо эрэ ылымматахтар. Сийиэскэ бүтүн 550 дэлэгээттэн 22 эрэ иитээччи кытынна. Дьиҥэр, маҥнайгы олугу уурар дьон кинилэр эбээт. Оҕо саадын уонна оскуоланы тус-туспа тутар хайдах даҕаны табыллыбат. Онон инникитин учуоттууллара ордук этэ.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0