Максим Аммосов Сталиҥҥа суругун архыыптан буллулар

Бөлөххө киир:

«ТАБААРЫС И.В. СТАЛИҤҤА»

Маннык саҕаланар суругу 1936 сыл олунньу 14 күнүгэр Максим Аммосов бары норуоттар баһылыктарыгар Иосиф Сталиҥҥа бичийбитин саха историктара Наталия Бурнашева уонна Ванда Игнатьева соторутааҕыта архыыптан булбуттар.

Санатан суруйдахха, ити сыл ССРС-ка иккис пятилетка төрдүс сыла үгэннээн турар кэмэ, Испанияҕа гражданскай сэрии саҕаламмыта, Валерий Чкалов Хотугу полюс нөҥүө көппүтэ, Кыһыл болуоссат устун 75 тыһыынча физкультурник парадтаан ааспыта, саҥа Конституция ылыныллыбыта.

Маннык улахан хамсааһыннар кэмнэригэр саха чулуу уола улуу Сталиҥҥа тугу суруйбут эбитий?

«Мин бу хайыы үйэ түөрт сыл Казахстаҥҥа (бастаан Арҕаа Казахстан, оттон билигин Караганда уобаластарыгар) обком сэкирэтээринэн үлэлиибин. Мин эйиэхэ тус бэйэҕэр биһиги истиэптэрбитигэр сэлиэһинэйи үүннэрии, сүөһү иитиитин, казах оскуолаларын, казах каадырдарын тустарынан бэйэм толкуйдарбын тириэрдиэхпин баҕарабын. Былырыын Эйигинниин сэһэргэһиигэ тыл этиэхпиттэн уонна 1922 сыллаахха Саха сирин дьыалаларынан бастакы кэпсэтиһиибит кэнниттэн – мин Эйигинниин сирэй көрсөн биирдэ да сэһэргэһэ иликпин. 10-15 мүнүүтэҕэ миигин приемнуур кыаҕы булуоҥ дуо, билигин мин уоппускаҕа сылдьабын, сотору төннөбүн. Мин көрдөһүүбүнэн бэйэҥ ыйыыларгын т. Поскребышевынан тириэрдэргэр көрдөһөбүн. Олус көрдөһөбүн.

Максим Аммосов (БСКП (б) Карагандатааҕы обкомун сэкирэтээрэ).

1936 сыл олунньу 14 күнэ».

Бу суругу тутан баран, Иосиф Сталин Аммосовы кытта көрсүбүтүн туһунан чопчу биллибэт, ону туоһулуур докумуон көстө илик. Ол гынан баран, Максим Аммосов дойду салайааччытын кытта илэ көрсөн кэпсэппитин туһунан докумуоннар бааллар. Биир итинник көрсүһүү 1922 сыл сааһыгар, гражданскай сэрии үгэннээн турар кэмигэр буолбут. Ол саҕана Сталин Омуктар дьыалаларынан дьарыктанар норуодунай кэмитиэти (Наркомнац) салайбыта. Ол туһунан Максим Кирович маннык ахтыбыта баар.

«ВЦИК чилиэнин быһыытынан Москваҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин туруорса тиийбитим. Оччолорго Сталин миигин кыбартыыратыгар ыҥыран кэпсэппитэ. Мин киниэхэ Саха сирин үлэһиттэрин истэригэр автономнай өрөспүүбүлүкэни тэрийэри өйөөбөт дьон баалларын туһунан эппитим. Иосиф Виссарионович миэхэ өр кэм устата итинник сыыһатын быһааран биэрбитэ”.

Бу булуллубут докумуоҥҥа олоҕуран, Гуманитарнай чинчи­йии институтун үлэһиттэрэ Наталия Бурнашева уонна Ванда Игнатьева «М.К. Аммосов: эрдэтээҕи сэ­­биэскэй кэм национальнай лидердэрин бөлөҕүттэн» («М.К. Аммосов: из плеяды национальных лидеров раннесоветской эпохи») диэн научнай ыстатыйалара «Вестник РУДН. Серия: История России» сурунаал анал нүөмэригэр бэчээттэннэ.

Бу суругу хайдах булбуттарын туһунан историческэй наука хандьыдаата Ванда Игнатьеваны кытта сэһэр­гэстим.

ДОКУМУОН БУЛУЛЛУУТА

— Ванда Борисовна, бу докумуону хайдах буллугут?

— Гуманитарнай чинчийии институтун үлэһиттэрин бөлөҕө билигин үс туомнаах “Саха сирин устуоруйатын” суруйан бүтэрэн эрэбит. Былырыын Наталия Ивановналыын Москваҕа баар архыыптарга уонна мусуойдарга үлэлээбиппит.

Россия социальнай-бэли­тиичэскэй устуоруйатын архыыбыгар (РГАСПИ), урут бу тэрилтэ «Центральный партийный архив института марксизма-ленинизма при ЦК КПСС” диэн ааттааҕа, үлэлээбиппит. Биһиги тиийэрбитигэр, Сталин тус архыыбын докумуоннарын кистэлэҥтэн уопсай туһаныыга таһаара сылдьаллара. Биһиги дьолбутугар, архыып үлэһиттэрэ биһиэхэ докумуоннар испииһэктэрин көрдөрбүттэрэ. Ол уоппуһу көрөн баран, баҕар, Саха сиригэр сыһыаннаах докумуоннар бааллара буолуо диэн сакаас оҥорбуппут. Ол докумуоннары чинчийэ сылдьан, бу суругу булан ылбыппыт. Уонна бэйэбит да соһуйбуппут, долгуйбуппут, үөрбүппүт.

— Тоҕо бу суругу “Кистэлэҥ” пуондаҕа киллэрбиттэрий?

— Сурук ис хоһоонун көрдөххө, туох даҕаны кистэлэҥ информация суох курдук. Максим Кирович күннээҕи олох кыһалҕаларын ту­­руорсан суруйбут, ону тоҕо кистээбиттэрин өйүм хоппот. Ол эрэн, ол кэмнэргэ хамыыһыйа тоҕо эрэ бу суругу кистэлэҥ суолталаах диэн быһаарбыт.

СТАЛИН КӨРСҮБҮТЭ БУОЛУО ДУО…

— Бу докумуону ааҕан баран, аан бастакы санааҕыт туох диэн этэй?

— Соһуйдубут… Санаан көрүҥ, Иосиф Сталин курдук таһым­наах киһиэхэ бэрт судургутук «көрсүөххэ, сэһэргэһиэххэ» диэн суруйбут. Билигин, холобура, Путиҥҥа бу курдук суруйар эрэгийиэн салайааччыта баар буолуо дуо? Уоппускатын кэмигэр? Саарбаҕалыыбын.

— Ванда Борисовна, бу докумуону хайдах ылбыккытый?

— Тустаах дьон билэллэр – маннык кистэлэҥ докумуоннары киэҥ эйгэҕэ таһаарыы элбэх бириэмэни эрэйэр. Баҕарбыппытын да иһин, тутатына архыыптан докумуону ылар судургу буолбатах. Көрдөһүү суруктаах, төлөбүрдээх, балай эмэ кэтэһиилээх буолар. Онон быйыл эрэ архыып бу түөрт докумуону ыыппыта.

— Сталин Максим Аммосовы ыҥыран көрсүбүтэ буолуо дуо?

Максим Кирович үтүө аата төннүөҕүттэн саҕалаан кини олоҕун, үлэтин устуоруктар чинчийбиттэрэ, кинигэ суруйбуттара элбэх да ити көрсүһүү туһунан ханна да суох. “Тетради (журналы) записей лиц, принятых И.В.Сталиным (1924-1953 гг.)” диэн Сталин тус сэкирэтээрэ Александр Поскребышев толорбут докумуона баар. Сурукка, Максим Аммосов Поскребышевка дьаһалла биэр диэн көрдөспүт дии. Итиннэ сылдьааччы ханнык күҥҥэ, ыйга, сылга, чопчу хас чааска киирбитэ уонна тахсыбыта суруллар эбит. Бу тэтэрээттэргэ олоҕуран, “На приеме у Сталина. Тетради (журналы) записей лиц, принятых И.В.Сталиным (1924-1953 гг.). Справочник” суруллубут, 784 страницалаах кинигэ тахсыбыта (Москва, 2008 сыл). Онно Аммосов аата суох.

Сталин элбэх араас дьону кытта көрсүбүтүн туһунан элбэх суруйуу да баар, туоһулар да бааллар этэ, ол эрэн, бу тэтэрээттэргэ ол дьон ааттара суохтар. Көрсүбүт күннээх да буоллахтарына, улуу Сталин “норуот өстөөхтөрүн” кытта көрсүбүтүн кистээбит буолуохтарын эмиэ сөп.

ЧАҔЫЛХАЙ МАКСИМ ТУҺУНАН АТЫННЫК

— Бу докумуон суолтата туохханый?

— Наталия Ивановна биһикки бу саха норуотугар улахан суолталаах докумуону эрэ буолбакка, Максим Кирович араас сылларга суруйан хааларбыт үлэлэрин дириҥник үөрэтиэххэ уонна арыый атыннык сырдатыахха диэн биир санааҕа кэллибит. Коммунистическай идеяҕа бэриниилээх большевик буолан баран, баартыйа ыытар сүрүн бэлиитикэтин кытта сөп түбэспэт түгэннэрэ элбэх эбит. Тоҕо диэтэххэ, Максим Кирович бэйэтин үлэтигэр боростуой дьон санаатын уонна үгүс кыһалҕаларын инники тутан, кинилэр олохторо тупсарыгар сүрэҕинэн-быарынан ыалдьыбыт киһи буолар.

Бастатан туран, кини саҥа сэбиэскэй уопсастыбаны тэри­йиигэ санааларын, көрүүлэрин үөрэтиэххэ наада. Аммосов ырытыыларын, сороҕор мөккүөрдээх да буолбуттарын да иһин, «Правда» хаһыакка уонна “Большевик” сурунаалга бэчээттииллэрэ элбэҕи туоһулуур. Итилэргэ социалистическэй тутулу сайыннарыынан дьарыктанар улахан үөрэхтээх дьон үлэлэрин эрэ бэчээттииллэрэ, кыра-хара дьон суруйуулара тахсыбат этэ. Холобура, Максим Аммосович бырамыысыланнас уонна тыа ха­­һаайыстыбата ситимнээхтик үлэлииллэрин ситиһии бааһынайдары эрэ буолбакка, омуктар кыһалҕаларын үөрэппэккэ эрэ сатаммат диэн этиитэ билигин даҕаны актуальнай. Бу көрүүтэ 1924 сыл­лаахха “Правда” хаһыакка тахсыбыт «Очередные задачи хозяйственной политики на окраинах” диэн ааттаах ыстатыйатыгар баар. Хаһыат эрэдээксийэтэ, бу суруйуу мөккүөрдээх ис хоһоонноох диэн бэлиэтээһиннээх бэчээттээбитэ. Төһө даҕаны 100 сыл кэриэтэ аастар даҕаны, билиҥҥи олоххо эмиэ баар көстүү…

Иккиһинэн. Максим Аммосов наука дьон олоҕун тупсарыыга улахан суолталааҕын туһунан куруук этэрэ. Чуолаан, кини өҥ буордаах сир бааһынайдар сүрүн баайдара, хапытааллара буолар, онон харыстыахха диэн туруорсара. 1929 сыллаахха, Узбекистаҥҥа сырыы кэнниттэн Максим Кирович баартыйа Киин Кэмитиэтин мунньаҕар дакылаатыгар маннык эппит: «Үгүс оройуоннарга хлопок эрэ үүннэрэллэр, ол эбэтэр биир эрэ үүнээйини (монокультура). Холобура, Ферганскай оройуоҥҥа хлопок үүннэриитэ 86% тиийэр”. Ол аата, баар сыыһалары ыйбыт, монокультура сир түргэнник эстиитигэр тиэрдэр диэн сэрэппит. Бу маннык тыл этэргэ хорсун буолуохха наада. Тоҕо диэтэргин, оччотооҕу кырыымчык олоххо төһө кыалларынан түргэнник элбэх дьону таҥастыыр-саптыыр сорук турара. Ол иһин хлопогы киэҥ сиргэ үүннэрэн, ССРС текстильнэй бырамыысыланнаһын тэтимнээхтик сайыннара сатыыллара. Онон Максим Аммосов маннык этэрэ табыллыбат курдук иһиллэрэ, баартыйа ыытар үлэтин утары курдук буолан тахсара. Дьиҥэ буоллаҕына, кини инникини өтө көрөн, сэрэхэдийэр, сэрэтэр эбит.

Билэргит курдук, бириэмэ саха уола этиитэ сөптөөҕүн көрдөрбүтэ. Бүгүн Узбекистаҥҥа оччолорго ыытыллыбыт бэлиитикэ содула ырылхайдык көстөр – хлопок үүммүт сирдэрэ эстибиттэрэ, Арал муоратын уутун таһыма лаппа аччаабыта, Узбекистан өттүгэр отой да кууран хаалбыта.

Үсүһүнэн. Бу докумуон ханнык баҕарар таһымнаах салайааччы былааннаахтык, инникини өтө көрөн үлэлээһинэ улахан суолталааҕын көрдөрөр.

Ону кини салайааччы быһыытынан улахан болҕомтотун ууран, Казахстан киэҥ истиэптэригэр бурдук үүннэриинэн дьарыктаныахха сөбүн этэрэ. Ол аата, “целина” диэн хамсааһын тахсыан быдан иннинэ, биһиги биир дойдулаахпыт истиэпкэ сэлиэһинэйи үүннэриини ту­­руор­субут эбит. Леонид Брежнев 1954 сыллаахха бу үлэни саҕалаабыт ­буоллаҕына, Максим Аммосов маны 1936 сыллаахха толкуйдаабыт эбит.

Төрдүһүнэн. Максим Ки­­рович казахтарга харысхаллаахтык сыһыаннаһара, кинилэр омук быһыытынан ураты уоп­­састыбаларыгар, үгэстэригэр, култуураларыгар. Ол эбэтэр билиҥҥи бэ­­лиитиктэр этэллэринэн, нууччалыы суруйдахха, «политика сбережения народа», “сохранения человеческих ресурсов”. Санатан эттэххэ, кини Казахстаҥҥа үлэтэ хол­куостааһын содулларын түмүгэр саҕаламмыта. Оччолорго баһаам элбэх сүөһүнү эспиттэрэ, сут кэмнэр саҕаламмыттара, ол түмүгэр казахтар ССРС-тан көһөн барыталаабыттара – Монголияҕа, Кытайга, Афганистаҥҥа уонна Ираҥҥа.

Ол да буоллар, итинник ыарахан кэмҥэ Аммосов, кырыы сытар омуктар социализмҥа тутатына буолбакка, хас да түһүмэҕинэн көһүөхтээхтэр диэн син биир туруорсар этэ. Ол эбэтэр, кини казахтар көс омук буолалларын быһыытынан, сүөһүлэрин (сүрүн баайдарын) кэтэх ха­­һаа­­йы­­­­с­тыба, дьиэ кэргэн тутулун быһыытынан тутуохтаахтар диэн этэрэ.

Уопсайынан, Максим Кирович чахчы уһулуччу өйдөөх, элбэх ураты көрүүлээх, киэҥ далааһыннаах киһи (мыслитель) эбит диэн санааҕа өссө биирдэ кэллибит. Ол да иһин ССРС атаҕар турар ыарахан кэмнэригэр, о.э. 1920-1930 сылларга, киэн сиргэ тайаан сытар үс түүр омуктарын өрөспүүбүлүкэлэрин салайан, инники күөҥҥэ сылдьыбыт сүдү киһибит буоллаҕа.

— Бу курдук докумуоннар өссө көстүөхтэрэ дуо?

— Дойдубут араас архыыптарыгар “кистэлэҥ” диэн суруктаах төһө элбэх докумуон сытарын айбыт таҥара бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Ол иһин биһиги чинчийэр үлэбит олохпут тухары салҕанан бара турар. Бу маннык докумуоннары архыып үлэһиттэрэ киэҥ эйгэҕэ таһаарары түргэтэтэллэрэ буоллар, устуоруйабыт биллибэт чахчыларын өссө да арыйыа этибит буоллаҕа.

Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0