СӨ Духуобунас академиятын академига, Былатыан Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, норуот маастара Борис Неустроев-Мандар көҕүлээһининэн Таатта улууһун Баайаҕатыгар Моҕол ураһа тутулла турар.
“Сахамедиа” холдинг бырайыагар үлэлэһэ сылдьан, мин быйыл сайын Баайаҕаҕа тиийэн үлэ хаамыытын илэ көрөн-билсэн кэлбитим. 8,5 м Моҕол ураһаны баайаҕалар нэһилиэк саамай киинигэр — ытыктыыр томтордоругар туруорар баҕалаахтар. Борис Неустроев-Мандар Уус бэрт өр кэмнэргэ санаа ымыыта оҥосто сылдьыбыт улахан бырайыагын бастаан утаа Дьокуускайга Сайсары күөл үрдүгэр туруорар баҕалааҕа. Ол эрээри кэккэ төрүөтүнэн, Моҕол ураһаны тутууга үбүлээһин боппуруоһа кыаллыбакка, бырайыак эмиэ хас да сылга уһатыллыах курдук чинчилэммитэ. Онуоха Баайаҕа олохтоохторо ытыктыыр биир дойдулаахтарын Мандар Уус баҕа санаатын бэйэтин төрөөбүт Баайаҕатыгар олоххо киллэрэргэ санаммыттара.
Туоһу сатаан харайдахха, туһалаах матырыйаал буолан тахсар. Илиинэн тигиллэр буолан, үгүс сыраны эрэйэр үлэ эбит.
Мин сайын сылдьар кэммэр “Мандар Уус” айылгы уонна айымньы киинигэр киһи толору этэ. Бэс ыйын саҥатыгар “Ийэ кыыһыныын” бырайыагы олоххо киллэрэн, икки өттүттэн олус туһалаах үөрэх бара турара. Ийэлэр оҕолорун кытта туоһу тигэргэ үөрэнэ таарыйа, Моҕол ураһаҕа үлэлэспиттэрэ. Киини кытта хаһыс да сылын Дьокуускайдааҕы “Айыы кыһата” оскуола салалтата алтыһар буолан, кыргыттар бөлөхтөрө ураһа тигиитигэр эмиэ кэлэн үлэлээбиттэр. Маны таһынан, норуот маастара Любовь Готовцева-Сүүмэх бу суолталаах үлэҕэ кыттыһан, бэйэтин тус кылаатын киллэрсибит.
Баайаҕаҕа күн бүгүн Моҕол ураһаны олоххо киллэрээри күннэтэ түбүгүрэ сылдьар дьон санааларын истиэҕиҥ.
Прасковья БУРНАШОВА, “Мандар Уус” айылгы уонна айымньы киинин салайааччыта:
– Борис Неустроев-Мандар Уус 50 сыллаах айар үлэтин түмүгэ Моҕол ураһаҕа түмүллэн тахсан эрэриттэн олуһун үөрэр. Туос ураһаны тутан таһаарыах диэтэххэ, олус уустук. Туоһу хастааһынтан саҕалаан, харайаргар тиийэ анал быраабылалардаах. Ол ону тутустаххына эрэ ииһиҥ табыллар. Мандар Уус бэйэбитин кытта тэҥҥэ сылдьыһан, туоһу тигиигэ сүбэ-ама биэрэр буолан, үлэбит ордук тахсыылаах.
Моҕол ураһаны оҥорон таһаарыы – норуот хамсааһына диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Ол курдук, бу үлэ суолтатын өйдөөн, биир дойдулаахтарбыт баайаҕалар – бүддьүөт тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ биир күннээх хамнастарын биэрбиттэрэ, улуустааҕы култуура салалтата – 300 тыһ. солк., Баайаҕаттан төрүттээх аатырбыт урбаанньыт Вячеслав Яроев — 1,5 мөл. солк. көмөлөспүттэрэ. Инньэ гынан матырыйаалы булууга ыарырҕаппаппыт. Бүгүҥҥү күҥҥэ 2 м 18 см уһуннаах, 1 м 10 см үрдүктээх испэ туоһу тигэн бүтэрдибит.
Прасковья МАКАРОВА, Моҕол ураһаны тигэр иистэнньэҥнэри салайааччы:
– Моҕол Ураһа хас биирдии орнаменын, ойуутун-бичигин уустаан-мандардаан тигэбит. Сыл аҥаарыгар 10 устуука таспа туоһу тигэн бүтэрдибит. 2 кв. м иэннээх биир испэни тиктибит. Быйыл 3-4 таспаны тигэн бүтэрэр соруктаахпыт. Илиинэн үлэ буолан, тэтиммит бытаан. Баайаҕа нэһилиэгиттэн 12 маастар-иистэнньэҥ үлэлиир. 6 маастар испэ тигиитигэр сылдьар. Моҕол ураһа туоһун тигиигэ Ытык Күөлтэн, Чөркөөхтөн, Туора Күөлтэн, Дэбдиргэттэн уонна Уолбаттан үлэлээһээри олороллор. Өссө чурапчылар уонна аммалар көмөлөһүөх буолбуттара.
Ольга МАКАРОВА, РФ үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ, учуутал:
– Борис Неустроев-Мандар Уус бэйэтин норуотун духуобунай култууратын сөргүтүүгэ үгүс сыратын биэрбитэ. Кини Оһуор Айыы Тылын үөрэтиини обургу оҕо сааһыттан өйүнэн-санаатынан, этинэн-хаанынан ылыммыта. Оччолорго киниэхэ ким да: “Сөпкө толкуйдуугун…” — диэн өй-санаа укпат этэ. Уолчаан 13 саастааҕар Моҕол ураһа диэн тугун өйдөөбүтэ уонна айар олоҕун устата бу өйдөбүлү олоххо киллэргэ дьулуспута. “Моҕол Ураһа” кинигэтигэр Мандар Уус: “Ураһа оһуора – философия муудараһын туоһутунан, өбүгэлэрбититтэн кэлбит материальнай култуура улуу пааматынньыгынан буолар”, – диэн суруйбута.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.