Д.К.Сивцев аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар сэбиэскэй педагог, методист, ССРС норуодунай учуутала, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх учуутала Михаил Андреевич Алексеев төрөөбүтэ 100 сылын өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа үөрүүлээхтик бэлиэтээтэ. edersaas.ru
Үөрүүлээх мунньахха СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ, СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Михаил Николаев, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Дьячковскай, Азия дойдуларын физикаҕа олимпиадатын бэрэсидьиэнэ Леон Чуан Квек, Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев, Дьокуускай куорат баһылыга Айсен Николаев, Үөһээ Бүлүү улууһун мунньаҕын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Семен Михалев, Бүлүү улууһун баһылыгын солбуйааччы Венера Тихонова, РФ уонна СӨ үтүөлээх учуутала Виктор Потапов, СӨ үтүөлээх учуутала Николай Иванов, “М.А.Алексеев үөрэнээччилэрэ” тэрилтэ салайааччыта Василий Ефимов, норуодунай учуутал уола, өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй физикаҕа учуутала Михаил Алексеев тыл эттилэр. Тэрээһини СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ Владимир Егоров салайан ыытта. Сүрүн дакылааты миниистири бастакы солбуйааччы, М.А.Алексеев төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах үбүлүөйү бэлэмниир уонна тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, кини үөрэнээччитэ Феодосия Габышева оҥордо.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ мустубут, норуодунай учууталга үөрэммит дьон кини туһунан бэрт истиҥник аҕыннылар. Чахчы үйэҕэ биирдэ кэлэн ааһар сэдэх, айылҕаттан талааннаах учуутал буоларын ыйдылар. Төһө даҕаны уустук олохтоох буоллар, күүстээх санаалааҕын, кини педагогиката тапталтан уонна талааннары арыйар уратылартан турарын чорботон бэлиэтээтилэр.
Үөрүүлээх тэрээһин иннинэ М.А.Алексеев олоҕун, үлэтин барытын толору сырдатар “Народный учитель” диэн документальнай киинэни презентациялаатылар. Талааннаах учууталга аналлаах киинэни устар туһунан этиини М.А.Алексеев аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи гимназия историяҕа учуутала, педагогическай наука кандидата Николай Иванович Васильев көтөхпүт. Операторынан “Саха” НКИХ Уус Алданнааҕы филиалын оччотооҕу дириэктэрэ Павел Пермяков сылдьыбыт. Баатаҕай нэһилиэгэр, Орто Халымаҕа, Далырга устууларын саҕалаабыттар. Политическай балаһыанньаттан сылтаан, устар бөлөх Перемышль (Украина) барарын быстах кэмҥэ тохтоппут. Николай Иванович Новосибирскайдааҕы Академгородокка, ГУЛАГ миэстэлэринэн тиийэн устар санаалаах эбит. Ол эрээри, Орто дойдуттан суох буолан, киинэни устары тохтоппуттар. Ытыктанар педагог үөрэнээччилэрин көмөлөрүнэн, режиссер Ньургуйаана Филиппова салайааччылаах устар бөлөх тэриллибит. Бүлүү, Горнай, Үөһээ Бүлүү улуустарынан, Дьокуускай куоратынан устубуттар. Оператор – өрөспүбүлүкэтээҕи физико-математическай оскуоланы бүтэрбит Михаил Находкин. Сценарийын М.А.Алексеев уола Михаил Алексеев бэлэмнээбит.
СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Михаил Николаев: “Михаил Андреевич өҥөтүнэн Саха сиригэр аан маҥнайгытын Азия физикаҕа олимпиадата бара турар. Михаил Андреевичтыын алтыспыт, бииргэ үлэлээбит дьоллоохпун. Аан маҥнай кинини сарсыарда балачча эрдэ оскуола тэлгэһэтигэр көрсүбүтүм. Кини үлэлиир оскуолатын, оччолорго даҕаны, киһи оскуола диэн ааттаабат этэ. Оскуолаттан туспа турар кыра тутуу этэ. Биһиги олох туһунан элбэҕи сэһэргэспиппит. Кини норуот, өрөспүүбүлүкэ сайдыытын туһунан кэпсээбитэ. Тыа сирин рядовой учуутала ити курдук киэҥи толкуйдаан этэрин сөҕө истибитим. Көннөрү учууталы тоҕо ити боппуруос долгутарын толкуйдуурум. Салгыы өссө кэҥээн испитэ. “Үөрэниэн баҕалаах оҕо элбэх, кылаастары кэҥэтиэххэ наада” диэн эппитэ. Москваҕа тиийэ туруорсан, профильнай оскуоланы астарбыта. Эһиилигэр уонтан тахса киһилээх Москваттан инспекторскай бэрэбиэркэ кэлбитэ. Биригээдэ аҥаара Үөһээ Бүлүү улууһугар барбыта. Нэдиэлэ устата бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Сүрүн сыалларынан 2-с нүөмэрдээх оскуоланы бэрэбиэркэлээһин этэ. Бөлөҕү, сыыспат буоллахпына, эмиэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаҕа, отдел начаалынньыга Пузырев салайбыта. Ол түмүгэр: “Бу — саха дьиктитэ буолар. Биһиги миниистирбит, Михаил Андреевич Алексеевка сыыспатах эбит”, — диэн ССРС министиэристибэтин бэрэбиэркэлиир бөлөҕө ол курдук үрдүк сыанабылы биэрбитэ. Михаил Андреевич Алексеев — бөҕө, кытаанах титан тимир. Туохха да тэҥнэммэт күүстээх санаалаах киһи. Кини педагогиката талкыйан өйгө үөрэтии буолбакка, таптал, талааннар арыллар миэстэтинэн, кыаҕынан этэ”, — диэн эттэ. Итиэннэ Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет физико-техническэй институгар М.А.Алексеев аатын иҥэриэххэ диэн этии көтөхпүтүн, үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ мустубут дьон ытыс тыаһынан өйөөтүлэр.
СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Дьячковскай: “Михаил Алексеев саха норуотун дьылҕатын, сайдыытын уларыппыт киһи буолар. Бэйэтин кэмин урутуур үөрэх систиэмэтин олохтообута. Техническэй интеллигенция өрөспүүбүлүкэ дьылҕатыгар күүскэ дьайбыта. Кини көннөрү учуонайдары буолбакка, ырааҕы көрөр салайааччылары, тэрийээччилэри бэлэмнээбитэ. Кини үөрэнээччилэрэ — бэйэлэрин кэннилэриттэн дьону батаһыннарар салайааччылар”, — диэн этэн туран, СӨ Ил Дархана Егор Борисов аатыттан бары педагогическай уопсастыбаннаһы эҕэрдэлээн туран, наҕараадалары туттартаата. Ол курдук, үүнэр көлүөнэни иитиигэ өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар социальнай кылааттарын, өр сыллаах үтүө суобастаах үлэлэрин иһин “СӨ үтүөлээх учуутала” бочуоттаах ааты Антонида Аммосоваҕа (Нам), педагогическай үлэ бэтэрээнигэр Николай Корякиҥҥа (Үөһээ Бүлүү), өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын, үгүс сыллаах үтүө суобастаах үлэлэрин иһин “Гражданскай килбиэн” ураты бэлиэни педагогическай үлэ бэтэрээнигэр Николай Ивановка (Үөһээ Бүлүү) туттарда. Үөрэх эйгэтигэр үтүөлэрин, СӨ социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын иһин Ил Дархан Махтал суругун Никита Архипов, Александр Егоров, Григорий Золотарев, Глофира Михайлова, Савва Огочонов, Искрамол Хастыров (Үөһээ Бүлүү) ыллылар.
СӨ Үөрэҕин уонна наукатын миниистирин бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева Михаил Андреевичка үөрэммит буолан, бэртээхэй дакылааты оҥордо. Саха сиригэр үөрэх сайдыытыгар бэлиэ суолу хаалларбыт улуу учуутал диэн эттэ. 25, 50 даҕаны сылынан кини өрөспүүбүлүкэ туһугар оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө дьэҥкэтик көстүө, саҥа саҕахтары саҕыа диэн эрэнэрин биллэрдэ. “Учуутал элбэх, ол эрээри, бастыҥ учуутал диэн, үөрэнээччилэрэ үйэлэрин тухары умнубакка өйдүү сылдьар киһилэрэ буолар. Бэйэтин өйүнэн-санаатынан, дьаһалынан кэлэр кэскил оҥкулун уурар. Кини бүгүҥҥүнэн буолбакка, кэлэр кэминэн олороро”, — диэн үрдүктүк сыаналаан туран, Михаил Андреевич Алексеев таһаарыылаах үлэтин туһунан сиһилии кэпсээтэ.
Ил Түмэн аатыттан дьокутаат Юрий Николаев мустубут дьону барыларын эҕэрдэлээн туран, М.А.Алексеев Саха сиригэр үөрэх сайдыытыгар тугунан да тэҥнэммэт өҥөлөҕүн бэлиэтээтэ. Аан маҥнайгынан физика, математика хайысхалаах оскуоланы астарбытын, “политехнизация”, “физико-математическай олимпиаднай хамсааһын”, “техническэй айар сайдыы”, “наукаҕа кыраларыттан сыһыарыы” диэн өйдөбүллэри киллэрбитин чорботон ыйда. Михаил Алексеев арыйбыт оскуолатын үөрэнээччилэрэ Сэбиэскэй Сойуус үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар уустуга суох киирэллэрин эттэ. “Мин дьолбор, Михаил Андреевич биһиги кылааспыт салайааччыта этэ. Биирдэ миигин физика кыра хоһугар ыҥыран ылан, ханнык үөрэххэ туттарсыахпын баҕарарбын туоһуласта. Мин: «Москватааҕы энергетическэй институкка туттарсар уонна гидроэенергетик буолар баҕалаахпын», — диэн хоруйдаатым. Онуоха кини: «Тоҕо сатаныа суоҕай?! Үчүгэйдик үөрэннэххинэ хайаан даҕаны киириэҥ, бүтэриэҥ уонна Бүлүү ГЭС-ын дириэктэрэ буолуоҥ», — диэбитэ. Кэлин, тустаах станция дириэктэрэ буолан баран учууталым ити этиитин элбэхтэ санаан ыларым. Кырачаан уол станция дириэктэрэ буолуон хайдах сэрэйбитэ буолуой?”, — диэн норуот учууталын ураты бэлиэтин ахтан ааста.
Судаарыстыбаннас, социальнай-экономическай сайдыыга улахан кылаатын, үтүөтүн, үөрэх эйгэтигэр таһаарыылаах үлэтин иһин Ил Түмэн Бочуоттаах кыраамататын Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А.Алексеев аатынан лиссиэй-интэринээт педагогическай үлэҕэ бэтэрээнигэр Мария Балановаҕа, социальнай эйгэҕэ өр сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Махтал суругун Үөһээ Бүлүүтээҕи лиссиэй-интэринээт педагогическай үлэҕэ бэтэрээнигэр Альбина Поповаҕа, ытыс тыаһын доҕуһуолунан дьокутаат Юрий Николаев туттарда.
Дьокуускай куорат баһылыга, М.А.Алексеев аатынан физико-математическай оскуоланы бүтэрбит Айсен Николаев биллиилээх педагог сахалар үөрэххэ ситиһиилэригэр бэйэтин формулатын арыйбыта, саха оҕолоро наукаҕа сыстыыларыгар улахан төһүү күүс буолбута, хас биирдии оҕо кыаҕар ис-иһиттэн итэҕэйэр этэ диэн иһитиннэрдэ. Дьокуускай куорат социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын, өр сыллаах үтүө суобастаах үлэлэрин иһин Сахаполитехническэй лиссиэй учуутала Роман Готовцев, куорат лиссиэйин учуутала Елена Стручкова Дьокуускай куорат уокуругун Бочуотунай кырааматаларынан наҕараадаланнылар.
Манна сыһыаран эттэххэ, Дьокуускай куоракка сотору кэминэн Учуутал бульвара оҥоһуллуоҕа. Итиэннэ ССРС норуодунай учууталыгар М.А.Алексеевка аналлаах памаатынньык туруорары былаанныыллар. Сэбиэскэй педагог хас биирдии үлэлээбит нэһилиэгэр, улууһугар араас тэрээһиннэри ыыталлар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Андрей Сорокин хаартыскаҕа түһэриилэрэ.