РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйыл Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин күнүнэн эҕэрдэлииригэр тыа хаһаайыстыбата, агропромышленнай комплекс экономика биир саамай бигэтик сайдар салаата буоларын бэлиэтээбитэ.
Бурдук үүнүүтүгэр өтөрүнэн ситиспэтэх кирбиибитин (130 мөл. т) хомуйан, Арассыыйа бурдуктаах держава буоларын, сэлиэһинэй экспортыгар баһылыыр-көһүлүүр оруолу ыларын өссө төгүл бигэргэттибит, эти-үүтү, оҕуруот аһын, фруктаны оҥорууга көрдөрүүбүт эмиэ үчүгэй диэбитэ. Дойду баһылыга маннык этэригэр Саха сирин кылаата кырата суох.
Өрөспүүбүлүкэ бырагырааматыттан РФ кэллиэгийэтигэр
Сэбиэскэй Сойуус үрэллиэҕиттэн норуот хаһаайыстыбатыгар былааннаах экономика суох буолбута, датаассыйаҕа олорбут сопхуостар ыһыллыбыттара. «Дьиикэй ырыынак барытын сааһылыа» диэн буолбута даҕаны, эстибит сопхуостар чээрэлэригэр тэриллибит кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалар үөһэттэн күттүөннээх көмө суох буолан, сыккырыыр тыын былдьаһыгынан үлэлээн олорбуттара, сүөһү-сылгы о.д.а. ахсаана биллэрдик аҕыйаабыта, көрдөрүү быстар мөлтөөбүтэ. Итини тохтотор инниттэн Саха өрөспүүбүлүкэтин салалтата оччолорго Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров көҕүлээһининэн «2002-2007 сс. тыа сирин социальнай-экономическай сайдыытын бырагырааматын» оҥорон, үп-харчы хайдах туһаныллыахтааҕын, үлэ ханнык хайысханан барыахтааҕын чопчулаабыта итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын эрэ буолбакка, тыа сирин бүттүүнүн өйүүр соругу туруоран, тыа сирин сайыннарыыга кэлим үлэни тэрийбитэ. Ол түмүгэр, бүддьүөт үбүнэн бигэргэммит соҕотуопка ситимэ олохтоммута, сиртэн үүнээйини ылыы, ынах сүөһүгэ племенной үлэни тэрийии, анал үөрэхтээх каадырдарынан хааччыллыы тиһигэ сөргүтүллэн, табаҕа мораторий биллэриллэн, салаа таҥнары түһүүтэ намыратыллан испитэ.
2005 с. Президент Путин Госдуума күһүҥҥү бастакы сиэссийэтигэр демографическай балаһыанньаны тупсарар, дойду аһынан-үөлүнэн куттала суох буолуутун хааччыйар туһугар норуот хаһаайыстыбатын сүрүн салааларын, ол иһигэр бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөҕүүгэ хамсатыылаах дьаһаллары саҕалаабыта — үлэни-хамнаһы национальнай бырайыактар чэрчилэринэн тэрийэргэ сорудахтаабыта. СӨ Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Егор Борисов уонна тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Айаал Степанов ону көрсө улахан кэпсэтиилэри ыытаннар, РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кэллиэгийэтин көһө сылдьар мунньаҕа Дьокуускайга ыытылларын ситиспиттэрэ.
Оччолорго тыа хаһаайыстыбатын федеральнай бырагырааматыгар сылгыны уонна табаны иитии тустарынан туох да суоҕа, бэл, “Росстатка” сылгы туһунан строка мэлигирэ. Инньэ гынан, кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска сыралаһар сылгыһыттар, табаһыттар үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара ханна да көстүбэт этэ, кинилэр киһи да быһыытынан көмүскэллэрэ суоҕа.
2006 с. кулун тутарга буолбут кэллиэгийэ көһө сылдьар мунньаҕын тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ буоларын таһынан, Россия Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы дуоһунастаах Алексей Гордеев бэйэтинэн салайбыта. Онно Вячеслав Штыров олохтоох омуктар үгэс буолбут төрүт дьарыктарын — сылгыны үөрдээн иитиини уонна таба иитиитин – федеральнай таһымҥа таһаарарга туруорсубута учуоттанан, федеральнай судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, субсидия көрүллэр буолбута. Бу чэпчэтиинэн Саха сирэ эрэ буолбакка, Сибиир, Уһук Илин уонна Арктика эрэгийиэннэрин сылгылаах, табалаах хаһаайыстыбалара бары хабылланнар, сайдыы аартыгар киирбиттэрэ.
«АПК-ны сайыннарыы» национальнай бырайыагынан үлэ 2006-2007 сс. саҕаланан, үс сүрүн хайысханан (ынах сүөһүнү, сылгыны уонна табаны иитиигэ, хаһаайыннааһын дьоҕус киэбин сайыннарыыга итиэннэ тыа сиригэр үлэлиир эдэр исписэлиистэри олорор дьиэнэн хааччыйыыга) улахан үлэ ыытыллыбыта.
Саҥа боруодалары, тииптэри бигэргэттэрии
Сылгыны уонна табаны иитиигэ федеральнай таһымынан өйөбүлү ылалларын ситиһэн баран, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бу салаалар аны племенной үлэҕэ хабыллалларыгар ылсыбыта. РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр күүскэ үлэлэһэн, таба боруодаларын (эбэҥки, эбээн уонна чукча) итиэннэ саха сылгытын үс (саха, Приленскэй, Мэгэдьэк) боруодатын уонна икки тиибин (Халыма, Дьааҥы) бигэргэттэрбитэ. Боруода баар да племенной регистр оҥоһуллар, оттон регистрга киирбит боруодаҕа анал субсидия көрүллэр. Даҕатан эттэххэ, сылгыны үөрдээн иитиигэ уонна табаҕа идэтийэр хаһаайыстыбаларбыт билигин ити субсидиянан харчыланан олороллор.
Олорор дьиэни-уоту тутуу
Судаарыстыбаттан көрүллэр субсидиялаах (федерация бүддьүөтүттэн уонна өрөспүүбүлүкэттэн 70 % үбүлэнэр) олорор дьиэни-уоту тутуу бырагырааматыгар тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ, үлэһиттэрэ, тыа сиригэр олорор атын да эйгэ үлэһиттэрэ көхтөөхтүк кыттыбыттара. Онон, 2006-2012 сс. бу бырагыраама чэрчитинэн барыта 20 тыһыынча дьиэ тутуллубута. Бу үлэ билигин өссө күүһүрдэ итиэннэ аныгы кэм сиэринэн, толору хааччыллыылаах дьиэлэри тутар ирдэннэ.
Түмүк оннугар
“АПК-ны сайыннарыы” национальнай бырайыагы 2008 сылтан “Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырье уонна ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин” судаарыстыбаннай федеральнай бырагыраама салҕаабыта. Билиҥҥи үлэ-хамнас “Тыа сирин 2014-2017 сылларга уонна 2020 сылга диэри кэмҥэ бигэтик сайыннарыы” тус сыаллаах федеральнай бырагыраама чэрчитинэн ыытыллар. 2013 сылтан “Үлэтин саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыбатын өйөөһүн” уонна “Бааһынай хаһаайыстыбалар базаларыгар дьиэ кэргэн сүөһү иитэр пиэрмэлэрин сайыннарыы” федеральнай бырагыраамалар үлэҕэ киллэриллибиттэрэ. Онон, федерацияттан үп-харчы көрүллүүтэ сыллата улаатан, ол тэҥинэн үлэ-хамнас күүһүрэн, кэҥээн иһэр. Элбэхтэн аҕыйах холобуру ыллахха, бөдөҥ хаһаайыстыбалар толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплекстарын туттар, сиртэн үүнээйини ылыыга идэтийэр хаһаайыстыбалар бөдөҥ тиэхиньикэни атыылаһар буоллулар итиэннэ ол ороскуотун улахан өттө бүддьүөттэн толуйуллара олохтонно!
Онон, Бэрэсидьиэн Путин норуот хаһаайыстыбатын сүрүн салааларын халыыттан таһааран салгыы сайыннарар дьаһала дойду үрдүнэн улахан хамсааһыны таһаарбыта. Саамай сүрүнэ, агропромышленнай комплекска үчүгэйдик толкуйдаммыт инвестиционнай бэлиитикэ олохтоммута. Аныгы технологиянан сэбилэммит аһылык кэмбинээттэрин, кыстык хотоннору, типовой сайылыктары, сылгы, таба базаларын тутуу, бааһынай хаһаайыстыбалары өйөөһүн барыта инвестбырагырааманан оҥоһуллар буолбута. Саха өрөспүүбүлүкэтэ тыа хаһаайыстыбатын, тыа сирин кэлимник сайыннарыыга ыытар үлэтин-хамнаһын үрдүктүк сыаналаан, Владимир Путин бэйэтэ итиэннэ федеральнай министиэристибэ эппиэттээх үлэһиттэрэ манна хаста да кэлэ сылдьыбыттара, өссө даҕаны сылдьыахтара турдаҕа.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru