«Оһуокай» түмсүү быйыл 31-с сылын үлэлиир. Ол аата ааспыт үйэ 80-с сылларын ахтан-санаан кэлэр эбиппит. Саха омуга уларыта тутууну оһуокайынан көрсүбүтэ диирбит сөптөөх. Ол сылларга дьон мунньахтан оһуокайдыы-оһуокайдыы тахсарын биһиги кэм дьоно өйдүүбүт. Хас улуус, түөлбэ аайы төрүт үгэстэргэ төннүү умсулҕаннаах бу кэмигэр Дьокуускайга оһуокайы сүрүннүүр түмсүү тэриллибитэ оһуокай саха олоҕун сорҕото буолан сайдарыгар сүдү суолталаах.
2011 сыллаахха түмсүү үлэтигэр саҥа тыыны, тэтими киллэриэ диэн «Киин» киинэ тыйаатырын дириэктэрин, оччотооҕуга куорат Дууматын дьокутаатын Александр Джурович Даниловы салайааччы буоларыгар кэпсэтэн, сөбүлэһиннэрбиттэрэ. Саҥа салайааччыны оһуокай дьоно долгутуулаах быһыыга-майгыга, ытык солону туттарар анал сиэри-туому толорон бигэргэппиттэрэ.
Александр Джуровичтыын оһуокай туһунан иҥэн-тоҥон кэпсэтээри, кини үлэтигэр кэлэн олоробун. Кыахтаах эрэ тэрилтэ холугар бэчээттэнэн тахсыан сөптөөх лачыгырас лаахтаах балачча халыҥ кинигэ өҥнөөх ойууларын сэргии көрөбүн.
Кини аата
– Александр Дьулуур Хаан Данилов диэн илии баттыыр буолбуккун эбит…
– Былыр «оҕо турбат ыала» диэн баар буолара дии. Аҕам уон үһүс оҕонон төрөөбүт, кини иннинээҕилэр өлөн иһэллэр эбит. Ол иһин дьиэлээх тойон «абааһыны куоттарар» биир ураты ньыманы булбут: уолун Дьулурҕа диэн сурукка киллэрэн сахалыы ааттаабыт. Урукку оҕолоро бары Уйбааннар, Ньукулайдар этэ буоллаҕа. Аҕам кэнниттэн төрөөбүт уолу эмиэ сахалыы ааттаабыт. Дьиктитэ, бу икки уол удьуор хааны ууһатар, олох олорор дьылҕаламмыттар. Аҕам аата докумуонтан докумуоҥҥа көһөрүгэр Джур диэҥҥэ диэри кылгаан хаалбыт эбит. Мин билигин саха төрүт идэтин илдьэ сылдьар дьон ортолоругар баар буоллум, кинилэр санааларын – санаа, кыһалҕаларын – кыһалҕа, ыраларын ыра гынар иэстээхпин. Онон сахатыйыым, өбүгэм үгэһигэр иэҕиллиим ааппыттан саҕаланыахтаах диэн толкуйдаабытым. Онуоха мин аҕам дьиҥнээх аата тирэх буолар.
– Айылгылаах дьон эйгэлэригэр олох туораттан кэлбит киһи буолбатаххын дии.
– Бэйэм Одессаҕа уоту туруорааччы худуоһунньук идэтигэр үөрэммитим. Практикабытын Одесса, Москва тыйаатырдарыгар, циркэлэригэр барарбыт, ол иһигэр Большой тыйаатырга. Баҕар итэҕэйиэххит суоҕа, ол эрэн, Майя Плисецкая мин туруорар уоппун сөбүлээн, үлэҕэ хааллартара сатаабыта, олорор дьиэ биэрэн туран…
«1980-с сс. оһуокайы көрөрүм»
– Эн буоллаҕына дойдулаан хааллыҥ?
– Патриот буоллаҕым дии. 80-с сс. бүтүүлэригэр кэлэн Опера тыйаатырыгар үлэлии сылдьан оһуокай тиллиитин күүрээнин илэ харахпынан көрбүтүм. Бэйэм оһуокай диэни билбэккэ да улааттарбын, киһи хааныгар өбүгэттэн хаалбыт тардыһыы баар эбитин онно өйдөөбүтүм. Дьон турукка киирэн хааларын соһуйа уонна истиҥник таттара көрөр этим.
– Оттон түмсүүнү салайарга ыҥырыы эйиэхэ төһө соһуччу этэй?
– Киһи саҥаттан саҥаны арыйан, олоҕун ис хоһоонун күүһүрдэн, байытан иһиэхтээх дии саныыбын. Оннук баҕалаах кэммэр түбэһэ түһэн ыҥырбыттар эбит.
– Үлэҕин «Оһуокай» түмсүү ытык бэлиэлэрин бигэргэтииттэн саҕалаабыккын. Түөскэр үс төбөлөөх өксөкү кыылы кэтэ сылдьар буолааччыгын, аны дуоҕаҕыт эмиэ ол үс бастаах өксөкү…
– Оһуокай үс улуу идэ түмсүбүт көстүүтэ: Тыл, Үҥкүү, Ырыа. Оһуокайы таһаарааччы – дэгиттэр дьоҕурдаах, этэргэ дылы, Айыылартан айдарыылаах киһи. Кини – тыл илбиһин, тыл кэрэтин, тыл күүһүн үүннээн-тэһииннээн сылдьар Хоһоонньут. Кини – эт бэйэтэ элэйбэт, сыа бэйэтэ сылайбат, күнү күннүктээн тэҥҥэ үктээн дэгэйэр, дьиэрэҥкэйдээн дьэргэйэр Үҥкүүһүт. Кини – күөгү көмүс күөмэйдээх, көтөр дорҕоон доҕуһуоллаах Ырыаһыт. Оттон саха сүгүрүйэр биир сүрүн Айыыта – Хотой Айыы киһиэхэ айар дьоҕуру биэрэр. Ити туһунан В.М. Ионов «Орел по воззрениям якутов» диэн үлэтигэр суруйбута. Онон, Хоһоону, Үҥкүүнү, Ырыаны холбоммут ытык Оһуокайы үс бастаах Өксөкү кыыл араҥаччылыыр диэн өйдөбүл тахсан кэлэр.
«Х» уонна «к» буукуба
– Тылдьыкка «оһуохай» диэн сурулла сылдьар, эһиги «оһуокай» диир эбиккит.
– Оһуокайы чинчийбит, улуу түһүлгэлэри тэрийбит, тыл-өс билимин дуоктара Николай Егорович Петров «оһуокай» диир этэ. Ону биһиги ылынабыт. Өйдөөн иһиттэххэ, этээччилэр «оһуохайдыыр оһуохай» диэбэттэр ээ, «оһуокайдыыр» дииллэр.
Дьиҥэ, оһуокайы анаан чинчийии аҕыйах ээ. Олоҥхону, алгыһы чинчийбиттэр, оттон оһуокайы тоҕо эрэ тумналлар эбит. 1919 с. Тааттаҕа ыһыах ыһар туһунан быһаарыы ылбыттар. Ол мунньахха толорбут боротокуолларыгар оһуокай «сахалыы үҥкүү» диэн сурулла сылдьар.
– Оһуокай саха итэҕэлигэр тирэнэн тахсыбыт Аал Луук Мас умнаһа буолар диэн өйдөбүлү тарҕатаҕыт…
– Дьэ ити өйдөбүлү дьон ылынарын курдук тарҕаппыт киһи. Саха итэҕэлин оһуокайга көрдүөх, оһуокайынан туругурдуох тустаахпыт. Николай Егорович «үҥкүү» диэн тыл «үҥк» диэн өйдөбүлтэн тахсыбыт диэн суруйар. Ол аата өбүгэбит Үрдүк Айыыларыгар үҥээри илии илиититтэн ылсыбыт, үрдүк дорҕоонунан өрө көппүт, аптаах тыллары наардаан алгыс эппит. Онон Аал-Луук маспыт умнаһа оһуокай буолар. Киниттэн лабаа буолан атын идэлэр тахсыбыттар: олоҥхо, тойук…
– Ол аата оһуокай таһаарааччы Алгысчыт буолар эбит?
– Оһуокай бастаан дьиҥнээх аналын – Айыыларга үҥүүнү толорор эрдэҕинэ кинини Алгысчыт илдьэ сылдьыбыта. Онтон бу киһибит оһуокайтан тахсан, Үрүҥ ойуун – жрец курдук туспа сиэр-туом толорор буолбутугар, оһуокай дьадайбыт, устунан оонньуу-көр, сүргэ көтөҕөр үҥкүү буолбут. Алгыс тыла билигин оһуокайга төннөрө буоллар, итэҕэлбит дьиҥнээхтик тиллиэ этэ, омук биир сомоҕо күүс буолан уһуктан туруо этэ диибин.
Төрүт дьарыкпыт
– «Оһуокай тылын этээччи», «үҥкүүһүт», «оһуокайдьыт», «этээччи» диэн бу таһаарааччы киһибитин эридьиэстээн ааттыыбыт дии?
– Оһуокайга ханныгын да иһин, Тыл улахан суолтаны ыларын быһыытынан, кини Этээччи диэн буолуохтаах. Ону биһиги түмсүүбүт бигэргэтэн турар. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ ахсааннаах Аан Дархан этээччи баар, аҕыйах Дархан этэччи баар, элбэх Үтүөлээх этээччи баар.
Этээччи олоҥхолооботун курдук өйдөбүл эмиэ тарҕанар. Дьиҥэ, бу биир идэлээх киһи сылдьара буолуо ээ: сайынын – оһуокайдыыр, кыһынын – олоҥхолуур, туойар, хайа да кэмҥэ Алгысчыт аналын толорор. Ханнык эрэ көрүҥүн, биллэн турар, ордук баһылыыра буолуо, талаана-дьоҕура тиийэринэн. Кыыл Уолун ахтыытыгар баар дии, кинини уһуйбут Ырдьаҥ Дьаакып «үөһэттэн айдарыылаах улуу ырыаһыт саха идэтин тоҕус тоҕуһун баһылыахтаах» диэн эппитэ. Ол 81 көрүҥү сатаан толору баһылаабыт киһи (ол иһигэр тоҕус олоҥхону) «Тоҕус сиртэн туттарыылаах, ыйаахтаах ытык ырыаһыт» аатын ылар эбит…
Дьэ итинник төрүт дьарыкпыт, идэбит туһунан өбүгэбит хаалларбыт билиитин көмүс кыырпаҕыныы хомуйан, итэҕэлбитин чөлүгэр түһэрэр сорук турар.
– Түөлбэ оһуокайдара диэн бааллар. Тус-туһунан хамсаныылаах, тэтимнээх…
– Биһиги омук биир түмсүүгэ кэлэ, улуустаһыыны, илин-арҕаа хайдыһыыны суох оҥоро сатыыр буоллахпытына, оһуокайбытын биир тэтимҥэ, биир хамсаныыга киллэриэхтээхпит. Сүрдээх кытаанах кэмҥэ оһуокайбытын тыыннаах хаалларбыт, ыһыахпытын туругурдубут, үгэспитин бигэргэппит өлбөөдүйбэт улуу өҥөлөөх киһи – Кыыл Уолун тэтимэ, хамсаныыта хаалыахтаах диэн толкуйдаахпын. Оһуокайы тилиннэриигэ үксэ кини үөрэнээччилэрэ – Бүлүү бөлөх дьоно ис сүрэхтэриттэн үлэлээтилэр, Кыыл Уолун тэтимин улуус-улуус аайы тарҕаттылар.
Саха итэҕэлэ
– Итэҕэл туһунан элбэхтик эттибит. Билиҥҥи кэмҥэ итэҕэл омук дьылҕатыгар суолтата хайдаҕый?
– Ханнык баҕарар омук Тыллаах, Сирдээх, Итэҕэллээх буоллаҕына кэскиллээх, күүстээх, түмсүүлээх омук буолар. Тылбыт сүппэтин туһугар кыһаллабыт, оһуокай нөҥүө кини хомуһунун тилиннэрэ сатыыбыт. Өбүгэбит киэҥ уонна баай Сири хаалларбытыгар сүгүрүйүөхтээхпит. Бу баайбытыттан төһөтүн харыстаан кэнчээрибитигэр хаалларарбыт – ол туһа туспа. Итэҕэлбитин сөргүтүү ыараханнык барыах курдук. Сүтэрбиппит, умнубуппут элбэҕэ бэрт буоллаҕа дии. Православиены бары биир кэмҥэ ылына сылдьыбыппытынан түмсэр итэҕэллээхпит диэхпитин эмиэ сөп. Ол гынан баран, оһуокай тилиннэрэр төрүт итэҕэлин – Айыы итэҕэлин туругуртахпытына бүтүн дьылҕалаах омук – кэскиллээх омук буола түһүө этибит.
– 2012 с. Гиннес оһуокайа түмсүү күүһүн көрдөрөн ааспыта диэн астына ахтабыт ээ…
– Ол көрдөрүүнү быйыл өссө тупсардыбыт: 16 тыһыынчаттан ордук киһи саха таҥаһын таҥнан эрэ сылдьыбата, өссө оһуокайга киирэн эргийдэ. Ити барыта уруккута куорат баһылыга, билигин Ил Дархан эбээһинэһин толорооччу, улахан оһуокайдьыт сиэнэ Айсен Николаев, култуура управлениетын начаалынньыга Антонида Корякина, «Ситим» медиа-бөлөх салайааччыта Мария Христофорова курдук хорсун толкуйдаах, чопчу тэрээһиннээх, айар санаалаах дьон баар буолан кыаллар.
«Оһуокай» инники соруга
– Оччоҕо «Оһуокай» түмсүүтүн иннигэр билигин ханнык сүрүн сорук турарый? ЮНЕСКО шедеврдэрин кэккэтигэр оһуокайы киллэрии?
– Олоҥхо ити кэккэҕэ киирэн, саха аатын сүрдээҕин күүһүртэ, бэйэни дьоһуннук билиниигэ аҕалла, тылбытын, култуурабытын ыйааһыннаата, сирбитин «Земля Олонхо» диир быраабы үөскэттэ. Ол эрээри бу килбиэннээх кэккэҕэ көннөрү тобуктарыгар охсон тыас таһаараааччылар, харахтарынан имнэнэн тугу эрэ көрдөрөөччүлэр, мас тырыыҥкай үрдүнэн ойуоккалааччылар эҥин бары бааллар ээ. Кинилэргэ холоотоххо, тыый, олоҥхо, оһуокай сүдү көстүү, айымньы, тэрээһин буоллахтара эбээт! Шедевр иһигэр киирдэххэ, аан дойдуга күүстээх реклама буолар. Ону олоҥхобут киирбитин кэннэ хамсааһын көрдөрдө. Оттон оһуокайбытыгар ол реклама суолталаах дуо диэн ыйытыы үөскүүр. Итиннэ быһаарыы ылыах тустаахпыт. Онон «Оһуокай» түмсүү иннигэр, бастатан туран, оһуокайы бэйэбит испитигэр омугу сомоҕолуур, итэҕэли тилиннэрэр сүдү күүс быһыытынан дьон сэргэ уонна былаас тэҥинэн билинэр таһымыгар тиэрдии соруга турар.
Ытык мааны сахам дьоно!
Биһиги былыргыттан күөххэ үктэммит үөрүүбүтүгэр Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэн, Аан Дойду иччилэригэр махтанан, сири-дойдуну үрүҥ илгэнэн аһатан, аал уокка айах тутан, бар дьоммутугар дьолу-соргуну көрдөһөр кэммит кэлбитинэн бука барыгытыгар эҕэрдэ!
Уйгуну-быйаҥы түстүүр, кэскили-кэрэни үксэтэр үөрүүлээх күммүтүнэн, Үрүҥ тунах Ыһыаҕынан – Саха Сирин дьонун барытын, Үрдүк Мэҥэ халлааҥҥа олохтоох аҕыс ахтар Айыыһыттарбыт, сэттэ иэйэр Иэйиэхситтэрбит алгыстара арчылыы, араҥаччылыы турдун диэн аман өспүн тиэрдэбин!
Александр Джурович Данилов- Дьулуур Хаан,
Саха Сирин “Оһуокай” түмсүүтүн баһылыга.
Кэпсэттэ Наталья МИХАЛЕВА-САЙА.
Төлөбүрдээх төрүккэ бэчээттэннэ.
Сүрүн хаартыска: интэриниэттэн