«Олоҥхо ыһыахтара» төһө да биирдиҥи халыыптаахтарын иннигэр, ханна ыытыллалларынан көрөн, уратылаах буолаллар. Кырдьаҕас Бүлүү куоратыгар, Хомустаах култуурунай-этнографическай комплекска ыһыллар ХI «Олоҥхо ыһыаҕа» ол үгэстэн туораабата – ыһыаҕы арыйыы сиэригэр-туомугар Бүлүү улууһун уратыта да арылынна, күрэхтэһиилэргэ саҥа көрүҥнэр да баар буоллулар.
Ыһыах аһыллыытын сиэрэ-туома Бүлүү улууһун сэттэ символа — Хотун Бүлүү, Тойон Бүлүү, Талан Уол, Чолбон Кыыс, Хомус Кыыс, Таба Кыыс уонна Алаас сыанаҕа тахсан эҕэрдэ үҥкүүтүн толорууларыттан саҕаланна. Онтон Алгысчыт, ийэ олоҥхоһут, 80 сааһын кээрэппит Семен Иванов – Чочу Сэмэнэ сэттэ кыталык кыыс, тоҕус туруйа уол арыалдьыттанан тахсан: «Улуу олоҥхо айымньылаах, Уордаах Дьөһөгөй Айыыттан төрүттээх урааҥхай сахалар бу Аал Луук мас аарыгыра анньыллыбыт Хомустаах Эбэ түһүлгэтигэр үрүҥ сылгы сиэлин уматан, кэҥэрдии сытын таһаардыбыт, биһигини бу сытынан билиҥ», – диэн туран, Үрдүк Айыыларбыт араҥаччылыы сылдьалларыгар көрдөстө. Чахчыта даҕаны, сыппытын (омук быһыытынан уратыбытын) сүтэрбэтэрбит, атыттарга буккуллубатарбыт ханнык!
«Аан Дьаҕыл» фольклорнай ансаамбыл Олоҥхо тыйаатырын, Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын уонна Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыстарын кытары бииртэн биир композицияны көрдөрөн истилэр. Саха төрүт дьарыгын дьүһүйэр тимир уустарын, отчуттар, хомусчуттар, сир симэҕин, Дьөһөгөй Айыы оҕолорун үҥкүүлэрин кэнниттэн Бүлүү аатырбыт олоҥхоһута Баһылай Харатаайап «Эр Соҕотох» олоҥхотуттан быһа тардан, бухатыыр кыргыттар күрэстэһиилэрэ уонна кыайбыт кыыс Айыы уола бухатыырга эргэ сүктэн барар сиэрэ-туома туруорулунна. (Санатан эттэххэ, ааспыт Олоҥхо ыһыахтарыгар Айыы бухатыыра абааһы бухатыырын кыайыыта-хотуута көрдөрүллэрэ). Өксөкүлээх Өлөксөй Бүлүүгэ олорбут сылларыгар Ырыа Дыгыйары уонна Мэҥкэр Сэмэни кытары доҕордоспут чахчыта умнуллубата.
Быйылгы сыл Бүлүү улууһугар Марк Жирков сылынан биллэриллибитэ. Марк Николаевич саха мусукаалынай ускуустубатын төрүттээбитэ, олоҥхо тойугун нуотаҕа түһэрэн, мусукаалынай драманы айбыта, олоҥхонон опера оҥорбута. Онон Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырын артыыстара «Дьулуруйар Ньургун Боотур» операттан быһа тардан туруорбуттара ыһыах аһыллыытын байытан биэрдэ.
Бүлүү улууһун дьаһалтата «Роскосмоһы» кытары ыкса үлэлиирин түмүгэр, корпорация салалтата көтүү хаһан оҥоһулларын эрдэттэн биллэрэр, сиргэ түспүт аракыата тобоҕун тута хомуйар, кытаанах хонтуруолга тутар буолла. Инньэ гынан, олоҥхо-операны түмүктүүр “Саргы-дьаалы салалынна!..” ырыа халлаан куйаарыттан бэриллибитэ итиэннэ Аан дойдутааҕы космическай ыстаансыйа 52-с экспедициятын хамандыыра Федор Юрчихин эҕэрдэлээбитэ соһуччу буолбата. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекин Ил Дархан Егор Борисов эҕэрдэ суругун улуус баһылыгар Сергей Винокуровка туттарда.
Александр Жирков, Ил Түмэн скиперэ, олоҥхо иккис Уон сылын тэрийэн ыытар национальнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:
— Биһиги, сахалар, самаан сайын салаллар кэмигэр бастыҥ түһүлгэни тэрийэр үтүө үгэспитин үтүмэн үйэлэри уҥуордаан, бүөбэйдээн илдьэ кэллибит, – диэтэ — Былыр былыргыттан буоларын курдук, маннык түгэннэргэ ааспыт олохпутугар уонна инники өттүгэр өйгө-санааҕа хаалар түгэннэри бэлиэтээн ааһабыт. Ол курдук, быйыл Россиялыын бииргэ буолбуппут 385 сыла, cаха чаҕылхай уола Максим Аммосов төрөөбүтэ 120 сыла, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммитэ 95 сыла Туймаада ыһыаҕар бэлиэтэннэ. Ол сиэринэн, кырдьаҕас Бүлүү дьоно-сэргэтэ бу Олоҥхо ыһыаҕар бэйэлэрин аар-саарга аатырбыт биир дойдулаахтарын – олоҥхону идэтийбит муусукаҕа киллэрбит Марк Жирков 125, народнай учуутал Михаил Алексеев 100 саастарын дьоһуннук бэлиэтиигит. Тылбытын, үгэспитин бүөбэйдээн, харыстаан ылдьэ сылдьарбытыгар, кэнэҕэски көлүөнэ ыччаппытыгар утары уунарбытыгар тирэх буолар дьоммутун – эһигини, бу айхаллаах түһүлгэҕэ мустубут олоҥхоһуттары, хомоҕой тойуксуттары, ылбаҕай ырыаһыттары, уран тарбахтаах иистэнньэҥнэри, мындыр уустары итиэннэ саха тылын, үгэһин илдьэ сылдьар сахам дьонун ытык Бүлүү сиригэр Олоҥхо ыһыаҕа ыһылларынан эҕэрдэлиибин! – диэтэ итиэннэ Ытык Дуоҕаны аналлаах сиригэр туруорда.
Бухатыыр хайдах ох саата суох буолуой?
Кэм-кэрдии хаамыытынан сүтэрбит үгэстэрбит, дьарыктарбыт Олоҥхо ыһыахтарыгар тирэҕирэн сөргүтүллэллэр. Баара эрэ сүүрбэччэ сыллааҕыта ыһыахха ахсааннаах киһи сахалыы таҥнарын өйдүүргүт чахчы, оттон билигин сахалыы таҥастаах олус элбэх. Саха таҥаһын көрүҥэ элбээтэ, ол тэҥинэн, сахалыы симэх, иһит-хомуос, туттар тэрил эмиэ байытылынна, хас улуус, нэһилиэк ахсын идэтийбит маастардар баар буоллулар. Тойукка, эгэ олоҥхоҕо дуо, холонор киһи урут тарбахха баттанара, күн бүгүн кинилэр ахсааннара үүнэ-үксүү турар.
Быйылгы ыһыахха саҥа көрүҥ быһыытынан ох саа быыстапката уонна оҕунан ытыы күрэхтэһиитэ киллэрилиннэ. Ох саа быыстапкатыгар Роман Готовцев (Уус Алдан) бастаата, Кирилл Петров (Сунтаар) иккис, Леонид Васильев (Таатта) үһүс миэстэни ыллылар.
Ырааҕы ытыы күрэхтэһиитэ бэрт тыҥааһыннаахтык барда. Кустук курдук куоһаммыт уон үс охчут хамаанда бэриллээтин кытары, киристэрин кулгаахтарын эминньэҕэр диэри тардаат, ыһыктан кэбиһээттэрин, дапсылар тыастара лыһыргыы түстэ, оноҕостор куһуйа көттүлэр! Түмүккэ 138 миэтэрэ 80 см ырааҕы ытан, саха ох саатын пропагандиһа, Дьокуускайтан тиийбит Николай Аржаков – Боло Уус бастаата, Чурапчы уола Павел Петров (136,8 м) иккис, Дьокуускайтан тиийбит Василий Гоголев (136,6 м) үһүс миэстэ буоллулар.
Василий Гоголев:
— Ох саанан ытыы Олоҥхо ыһыаҕар киллэриллэрин көҕүлээбит Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирковка бары охчуттар ааттарыттан махтанабын. Мин охпун былыргы ньыманы тутуһан оҥорбутум: тииккэ хатыҥы силимнээбитим, иҥиирдээбитим, кураахтарын иэхпитим уонна туоһунан бүрүйбүтүм, спортивнай ох саа кирсинэн киристээбитим, оттон оноҕоһум карбоновай. Бастакы икки холонуубар тостуо диэн ситэ тардыбакка ыппытым уонна үһүс миэстэ буоллум. Хас да киһи оҕо тоһунна, бары да саҥа ытар дьон буоллахпыт. Онон кэлэр өттүгэр ох саабыт өссө тупсарыллан, тэбиитэ күүһүрдүллэн иһиэ, аны далла мэндэйиигэ холонуохпут итиэннэ күрэхтэһии балаһыанньата чочуллуо диэн эрэнэбин.
Сыыппара элбэҕи кэпсиир
Олоҥхо ыһыаҕын көрсө 22 эбийиэк (ураһалар, Аал Луук мас, В.Румянцев аатынан спорткомплекс уо.д.а.) үлэҕэ киллэрилиннэ. 5 мөл. 362 тыһ. солк. суумалаах бириис туруорулунна. Спонсордар: «АЛРОСА» АХ, «Роскосмос» ГК, өрөспүүбүлүкэ, улуус дьаһалталара, тэрилтэлэр, биирдиилээн дьоннор. 17 тыһ. киһи, ол иһигэр улуустартан 1 тыһ. 100 ыалдьыт, күрэхтэһиилэргэ кыттааччы кэлбит. Биллиилээх судаарыстыбаннай деятель, Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэспит Степан Аржаков сиэнэ Сергей Аржаков кэргэнин, уола Романы кытары итиэннэ «Роскосмос» Госкорпорация гендириэктэрин статс-сэкирэтээрэ Сергей Дубик, Россия Дьоруойа Олег Котов, учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр Англияттан тиийэ бааллар. Ыһыах аһыллыытын сиэригэр-туомугар 1 тыһ. 700 киһи кытынна (250 өрөспүүбүлүкэ тыйаатырдарын артыыстара, 427 олохтоох үҥкүүһүт, 800 уопсастыбаннай түмсүүлэр, айар холбоһуктар кыттыылаахтара), 20 киһилээх режиссердар бөлөхтөрө үлэлээтэ (кылаабынай режиссер Валентина Якимец, кылаабынай хореограф Ирина Аввакумова, наукаҕа сүбэһит Евдокия Сергина).
Улуустартан тиийбит дьону 11 сиринэн түһэрдилэр, 21 нэһилиэк түһүлгэ тардан, ыһыах кэмигэр аһаттылар. 42 хаһаайыстыба («Илгэ» ПО, «Сыа Бүлүү» кэпэрэтиип уо.д.а.) хорчуопка тэрийдилэр. 96 волонтер оҕо, устудьуоннар этэрээттэрин 33 байыаһа түһүлгэлэри ыраастыырга үлэлээтилэр, күрэхтэһиилэргэ көмөлөстүлэр. Куорат маҕаһыыннарыгар арыгыны атыылааһын бобуллубатах эрээри, түһүлгэҕэ арыгыны иһии эбэтэр итирик сылдьыы төрүт суох.
Бастыҥнар
Уонтан тахса түһүлгэнэн 19 куонкурус, ол иһигэр 17 үгэс буолбут уонна икки саҥа көрүҥҥэ (Бүлүү хаһаахтар олохтообут куораттара буоларынан, маһынан уһаныыга итиэннэ ох саанан ытыыга) тэрилиннэ, 17 быыстапка үлэлээтэ. Олорго барытыгар 836 киһи кытынна. Холобур, олоҥхоһуттар түһүлгэлэригэр уончалаах оҕотуттан 80-чалаах ытык кырдьаҕаһыгар тиийэ 150-ча киһи, ол иһигэр 11 ийэ олоҥхоһут! Хомус түһүлгэтигэр 93 хомусчут! Ат сүүрдүүтүгэр сүүс биир ат илин былдьаста! Былааннаммыт култуурунай-маассабай дьаһаллар толору уонна үрдүк таһымнаахтык ыытылыннылар. Түмүк маннык таҕыста:
Тылынан уус-уран айымньыга:
Олоҥхо тойугун толорууга олоҥхоһут, тойуксут, үҥкүү тылын таһаарааччы, алгысчыт, В.Каратаев аатынан олоҥхоһуттар норуодунай кэлэктииптэрин чилиэнэ Семен Иванов-Чочу Сэмэнэ (Бүлүү) Гран-при хаһаайына буолан, «УАЗ-Хантер» массыына күлүүһүн тутта.
Үҥкүү тылын таһаарыыга: сүрүн бириис («Сынтай» тыраахтар) хаһаайката – олоҥхоһут, тойуксут, үҥкүү тылын таһаарааччы, В.Каратаев аатынан олоҥхоһуттар норуодунай кэлэктииптэрин чилиэнэ Федора Донская (Бүлүү).
12-гэр диэри саастаах оҕолорго Виолетта Петрова (Сунтаар), 13-17 саастаах оҕолорго Сайаана Иванова, ыччаттарга Прокопий Федоров (иккиэн ньурбалар).
Тойукка: 18-35 саастаахтарга Юрий Платонов (Ньурба), 36-тыттан үөһэ саастаахтарга Лидия Харлампьева (Хаҥалас).
Күргүөм тойукка: ыччаттарга «Утум» ансаабыл (Бүлүү), улахан дьоҥҥо «Дьиэрэй» ансаамбыл (Ньурба).
Чабырҕахха: биирдиилээн толорууга Сусанна Лазарева (Чурапчы), бөлөҕүнэн толорууга «Дьүөгэлэр» ансаамбыл (Томпо).
Хомуска: биирдиилээн толорууга Эрлин Алексеев (Амма), бөлөҕүнэн толорууга «Хомусчаан» ансаамбыл (Бүлүү).
Дэгэрэҥ ырыаҕа: Прокопий Федоров (Ньурба).
Уус-уран оҥоһуктарга:
Дьөһөгөй оҕотун маанылаах симэҕэр «Ситии» түмсүү (Сунтаар, сал. Валентина Дьячковская), кылтан-сиэлтэн оҥоһукка Петрова Мария Егоровна (Уус Алдан), саха таҥаһыгар «Түмсүү» бөлөх (Сунтаар), тирии, сарыы таҥаска Григорьева Александра Ивановна (Бүлүү), маска Павел Тимофеев (Бүлүү). Саха таҥаһын үс көрүҥэр «Ситим» (Сунтаар), «Нюрбина» (Ньурба) бөлөхтөр уонна Оксана Степанова (Таатта).
Тимир уустарын түһүлгэтигэр:
Батыйаны оҥорууга Гаврил Бурцев (Уус Алдан), саха быһаҕар Василий Уаров (Сунтаар), хомуһу оҥорууга Эдуард Тарабукин (Таатта), ох сааны оҥорууга Роман Готовцев (Дьокуускай).
Атын көрүҥнэргэ:
Аан бастаан ыытыллыбыт «Олоҥхо дойдутун талыы-талба ыччата» куонкуруска Сайыына Дмитриева, Айаан Семенов (Бүлүү), өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан ыытыллыбыт «Россия туоһун сыдьаайа» куонкуруска Евгений Иванов (Ньурба) бастаатылар. Ат сүүрдүүтүгэр Өлүөхүмэ улууһа хотто.
Раиса СИБИРЯКОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа Мария Васильева (СИА) түһэриилэрэ.