Олохтоох салайыныы – дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас, тирээн турар кыһалҕаларын иһиттэн билэр, кинилэр тустарыгар үлэлиир былаас уоргана.
edersaas.ru
Бу туһунан Ил Дархан э.т. Айсен Николаев олохтоох салайыныы уоргана төрүттэммитэ 15 сылыгар анаммыт үөрүүлээх мунньахха бэлиэтээтэ.
— Дьон-сэргэ, бастатан туран, эһиэхэ сүбэлэтэ, кыһалҕатын быһаарса кэлэр. Ол да иһин олох хаамыыта, хаачыстыбата, сайдыыта эһигиттэн быһаччы тутулуктаах, — диэн Айсен Николаев бэйэтин санаатын Ил Түмэн дьокутааттарыгар, муниципалитеттар баһылыктарыгар туһаайан тиэртэ. Бу суолталаах тэрээһиҥҥэ олохтоох салайыныыны олоххо киллэриигэ бастакы хардыыны оҥорбут улуустар баһылыктара бочуоттаах ыалдьыт быһыытынан кыттыыны ыллылар. Кинилэр ортолоругар Өймөкөөн улууһугар саамай уустук кэмнэргэ 19 сыл баһылыктаабыт, билигин Ил Түмэн олохтоох салайыныыга бастайааннай кэмитиэт салайааччыта, норуот дьокутаата Василий Местников баар. Бу ый саҥатыгар Василий Александрович үбүлүөйдээх 60 сааһын туолла.
Дьокутаат суолтатын үрдэтии – сүрүн сорук
Ил Түмэҥҥэ олохтоох салайыныы эппиэттээх кэмитиэтин Василий Местников биэс сыл устата салайан кэллэ. Саха сирин сайдыыта, биллэн турар, хас биирдии улууска, нэһилиэккэ, түөлбэҕэ ыытыллар былаас бэрэстэбиитэллээх уонна толорор салаалара биир сомоҕонон түмсэн үлэлииллэриттэн тутулуктаах. Онон норуот дьокутаатын сүрүн соруга – өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытыгар олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын оруолун үрдэтии. Халыма-Индигиир уокуругун улуустарынан сырыытыгар Василий Александрович бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатын үлэтин көдьүүһүн үрдэтэр тосхоллорун быһааран, өрөспүүбүлүкэ олоҕо-дьаһаҕа, экэниэмикэтэ сайдыытыгар муниципальнай тэриллии суолтатын өйдөтөн, үрдэтэн кэллэ.
— Тыа сиригэр олорор бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатын үлэтин хаачыстыбатыттан уонна тус эппиэтинэһиттэн олохтоох бэйэни салайыныы суолтата улахан тутулуктаах. Төһөнөн бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаата үлэтин кыһамньылаахтык толорор да, оччонон дьон-сэргэ иннигэр кини аата, суолтата үрдүүр уонна бөҕөргүүр, — диэн бэлиэтиир Ил Түмэн дьокутаата.
Василий Александрович 2013 сылтан Халыма-Индигир уокуругар норуот дьокутаатынан таллыллан, лоп курдук биэс сыл устата талыллыбыт хоту улуустарынан 110 командировкаҕа сырытта. Бу кэм тухары төһөлөөх үгүс айан суолун, аартык айаҕын, тумуллары, тоҕойдору, нэһилиэктэр бэлэх биэрэр ытык сирдэрин арыылаах алаадьытынан аһатан ааспыта, аргыстарын кытта сэлэһэн, быыбардааччыларын кытта алтыспыта буолуой?
“Ил Түмэн дьокутаата биһигини «уһугуннарда» …”
Бу тус сыаллаах хайысханы тутуһан, биэс сыл устата Василий Александрович салайар кэмитиэтэ өрөспүүбүлүкэ улуустарынан сылдьан «Муниципальнай дьокутаат оскуолатын» үлэлэттэ. Бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутааттарыгар ыытыллар сэминээрдэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарга үлэлиир дьокутааттар билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтиигэ олус наадалааҕын олох көрдөрдө. Бу туһунан Муома улууһун Победа нэһилиэгин олохтооҕо, бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаата Константин Терешкин санаатын маннык үллэстэр:
— Мин сэбиэскэй кэмҥэ 600-чэкэ төбөлөөх сылгыны үөрдээн иитии хаһаайыстыбатын салайбытым. 400-чэкэ биэлээх этибит. Биһиги Победабытыгар сылгыны атастаһыы киинэ үлэлиирэ. Онно Дьааҥыттан, Халыматтан, Өймөкөөнтөн кэлэн сылгыбытын атастаһан бараллара. Хомойуох иһин, итиччэ улахан хаһаайыстыбаттан билигин биир да сылгы хаалбата. Итини мин наһаа харааста көрөбүн. Муома улууһугар сылгы иитиитэ быста мөлтөөтө. Суон Тииккэ 200-чэкэ ынах турбут хотон-комплекса иччитэхсийэн турар. Ол учаастак эстибитэ.
25 сыл буолла улууһум, нэһилиэгим сайдыытыгар орооһор үлэттэн-хамнастан тэйбитим. Ол эрээри былырыын буолан ааспыт быыбарга нэһилиэкпит олоҕо олус огдолуйбутуттан урут салайар үлэҕэ, норуот хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит уопуттаах дьон сүбэлэһэн баран, 7 киһи сиэттиспитинэн бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатыгар туруоруммуппут. Маннык санааҕа биһиги Ил Түмэн дьокутаата Василий Местниковы кытта чугастык алтыһан, билсэн баран кэлбиппит. Дьокутааппыт биэс сыл устата биһиги улууспутугар дьиэлээх киһи курдук чаастатык кэлэн барар. Биһиги улууспут курдук тэҥ усулуобуйалаах сиртэн төрүттээх буолан, дьокутааппыт олохпутун-дьаһахпытын чугастык ылынан, атын хоту улуустары кытта тэҥнээн көрөн, сүбэ-ама биэрэрэ үгүс. Биир өрүстэн уулаан олорор дьон буоллахпыт, онон Василий Местников сир-уот уопсастыбаннай салайыныытын тэрийэр уонна толорор боппуруостарга үгүстүк сүбэлиир, быһаарар. Араас куурустары, сэминээрдэри ыытар. Ол да иһин буолуо, биһигини «уһугуннаран», бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутаатыгар талыллан, билигин нэһилиэкпитигэр хамсааһыны таһааран эрэбит диэххэ сөп. Араас суолталаах боппуруостарга дьокутааппытыгар тахсан, сүбэлэһэ олоробут.
«Сир аайы дьону ааҕа билэр киһи дьокутааттыыр кэмэ…»
Ил Түмэн дьокутаата Василий Местников айаны-сырыыны, дьэ, кыайар киһи.
Константин Терешкин биир дойдулааҕа, Муома улууһун Улахан Чыыстайын убаастанар киһитэ, баһылыгынан үлэлии сылдьыбыт Герман Калугинныын биир кэпсэтиибэр кини Ил Түмэн дьокутаата Василий Местников туһунан олус да бэркэ бэлиэтээн аһарбыта:
— Аныгы үйэҕэ ханнык баҕарар таһымнаах дьокутаакка үлэлиир хайысхата, тэтимэ, ис хоһооно уларыйда. Сэбиэскэй кэм дьокутааттарын үлэлэригэр хайдах да тэҥнээбэккин. Биир сиргэ-олорбокко сүүрэр-көтөр, сырыыны кыайар, үүтү-хайаҕаһы тобула, сир аайы дьону ааҕа билэр эрэ киһи дьокутааттыыр кэмэ кэлэн турар. Мин Василий Местниковы оннук киһинэн ааҕабын. Дьокутааттаабытын тухары Муомаҕа сылга иккитэ-үстэ кэлэн барар, араас сэминээрдэри ыытар, сокуон уларыйыыларын быһаарар. Биһиэхэ эрэ буолуо дуо, Халыма-Индигиир улуустарынан барытынан итинник сылдьар.
Дьокутаат сүбэтин ылынан
Быйыл саас Өймөкөөн улууһун Өймөкөөн нэһилиэгин Биэрэк-Үрдүн учааскатыгар бэртээхэйдик дьаһанан олорор фермер Евдокия Винокурова хаһаайыстыбатыгар командировкаҕа сылдьыбытым. Хаһаайыстыба салайааччыта Евдокия Захаровна үлэтин туһунан бу курдук кэпсээбитэ:
— 2006 сыллаахха муус устар 6 күнүгэр «Конон» бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммитим. Ол кэмтэн ыла улуус баһылыгынан үлэлиир Василий Местников миэхэ: «Саха ынаҕын ылан иит, мин өйүөм», — диирэ. 2011 сыллаахха баһылыгым кэпсэтэн, «Тускул» саха ынаҕын иитэр өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһаайыстыбаттан 18 саха ынаҕын аҕалтарбыта. Ол кэмтэн ыла 7 сыл устата саха ынаҕын ииттэн, хаһаайыстыбабын кэҥэтэн, үлэм тахсыылаах. Онон мин Василий Александровичка олуһун махтанабын. 2012 сыллаахха 1 200 000 тыһ. солк. суумалаах Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн грант ылан, «Саһыл» учаастакка — кыһыҥҥы, «Умсаахтаах» учаастакка — сайыҥҥы баазалары тутуннум. Ил Түмэн дьокутаатын быһыытынан Василий Александрович Өймөкөөҥҥө кэллэр эрэ, хаһан да мин хаһаайыстыбабын тумнубат. Өрүү билсэн, көрсөн ааһар. Онон биһиги дьон туһугар кыһаллар дьокутааттаахпыт диэн көмүскэллээх курдук сананабыт.
Биир санаанан үлэ түмүгэ
2014 сыллаахха Өймөкөөҥҥө «Байаҕантай ыһыаҕар» сылдьан турабын. Онно Василий Местников Байаҕантай улууһуттан төрүттээх Ил Түмэн дьокутаттарын Иван Андросовы, Дмитрий Саввины анаан илдьэ барбыт этэ. Былыргы Байаҕантай улууһун Ил Түмэн тарбахха баттанар дьокутааттара сирэйдии сылдьаллара, барыбыт дууһатыгар киэн туттууну сахпыта! Манан мин тугу этээри гынабыный? Василий Местников бэйэтин кэллиэгэлэригэр улахан аптарытыатынан туһанар киһи диэн. Кини Халыма-Индигиир улууһун уокуругар сыһыаннаах, Сахабыт сирин сайдыытыгар туһаайыллыбыт боппуруостарга норуот дьокутааттарын түмэ тардан, суолталаах боппуруостары туруорсан, сокуоннары таһаарыыга көҕүлээтэ, биир санааҕа түмтэ. Былаас бары таһымыгар хардарыта сыһыаннаһыы тутула тустаах сокуоннарынан уонна нормативнай аакталарынан сүрүннэнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийимтиэ гына оҥоһуллуохтааҕа биллэр. Ил Түмэн дьокутаата Василий Местников норуот дьокутааттарын кытта көҕүлээн – уопсайа 28 сокуону (2013 с. (1), 2014 с. (4), 2015 с. (4) 2016 с. (7) 2017 с. (12) олоххо киллэрдэ.
Сытыы боппуруостар быһаарылыннылар
Кэлиҥҥи кэмҥэ аныгы олох сиэринэн муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын боломуочуйатын толорбото диэн ыһыы, үлэтин тохтотуу боппуруоһа сытыытык күөрэйэн тахсыталыы сырытта.
Ол курдук, Хаҥалас улууһун «Өктөм» нэһилиэгэ» МТ дьокутааттарын нэһилиэктээҕи Сэбиэттэрин, «Бүлүү улууһа» МТ оройуон дьокутааттарын оройуоннааҕы сэбиэтин уонна «Черскэй бөһүөлэгэ» МТ дьокутааттарын бөһүөлэктээҕи сэбиэтин ыһар туһунан боппуруостар сытыытык тура сылдьыбыттара. Бу маннык быһаарыыны эрэйэр боппуруостары Василий Местников салайар олохтоох салайыныы кэмитиэтэ муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын үлэлэрин олохтоохтук сыныйан бэрэбиэркэлээбитэ, быыбардааччылары кытта көрсөн кэпсэппитэ. Ол түмүгэр «Өктөм нэһилиэгэ» МТ дьокутааттарын нэһилиэктээҕи Сэбиэтин ыһар туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Онтон «Бүлүү улууһа» МТ оройуон дьокутааттарын оройуоннааҕы сэбиэтин уонна «Черскэй бөһүөлэгэ» МТ дьокутааттарын бөһүөлэктээҕи сэбиэтин ыһар туһунан быһаарыы өйөнүллүбэтэҕэ. Бу маннык эппиэтинэстээх түгэҥҥэ норуот дьокутаата Василий Местников олохтоох салайыныы уустук боппуруостарыгар дьону-түмэр, тэрийэр улахан уопуттааҕын көрдөрбүтэ.
Дьокутаат дьулурҕа кэмэ
Дьэ, бу маннык хорутуулаахтык олох устун айаннатан иһэр киһиэхэ, Ил Түмэн дьокутаатынан биэс сыл үлэлээбит Василий Местниковка анаабыт курдук, Мандар Уус эттэҕэ: «Айанньыт тохтоон атын хабыалатан, бэйэтэ өл хабан аһаан сэниэтийдэҕинэ эрэ салгыы айанныыр кыахтанар. Маһын төрдүгэр олоро түһэн, тыын ылан иннин-кэннин көрүнэн, тугу сыыспытын: таппытын, тугу кыайбытын көрүнэн, биир сиргэ айаннаан иһэр дьонуттан ыйыталаһан, сыаналатан, сүбэлэтэн салгыы айанныы турар хотоойу, дьулурҕа кэмэ буоллаҕа».
Сахабыт сирин тыйыс усулуобуйалаах хотугу улуустарын олоҕун, Халыма-Индигиир уокуругун сирин-уотун, дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэр, Мандардыы эттэххэ, «айанньыт» — норуот дьокутаата Василий Местников төрөөбүт хоту дойдутун «сылытар сыаллаах мөккүөрдээх» эркээйилээх айанын өрүү аһаҕас аартыгынан салгыы дьулурҕатык, хотоойутук айанныы турдун!
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат. edersaas.ru
Хаартыска дьокутаат архыыбыттан уонна ааптар түһэриитэ.