Орто Халыма Эбээҕэр кыһыҥҥы суол аһылла илигиттэн, иннэ-бүргэс үрдүгэр олоруу балаһыанньата үөскээбит. Таас чохторун саппааһа билигин биир эрэ нэдиэлэҕэ тиийэр. Аны суолу оҥоро барбыт тыраахтардара аара суолга алдьаммыт. Дьэ, муҥ соҕотоҕун сылдьыбат диэтэҕиҥ.
Биир нэдиэлэҕэ эрэ тиийэр таас чох хаалла
Тугун-ханныгын чопчулаһаары, Орто Халыма олохтоохторун кытары сибээскэ тахса сырыттым. Былырыын кыһын эмиэ ыксаллаах балаһыанньа үөскээн, олохтоохтор сап саҕаттан салҕанан олорбуттара. Уматыктарын, сүөһү аһылыгын саппааһа хапсыйан, бэйэлэрин күүстэринэн буранынан, тыраахтарынан таһаҕаһы тиэйбиттэрэ.
Алҕастан киһи үөрэнэр дииллэр эрээри, бу түгэҥҥэ, олохтоохтор буруйдара буолбатах диэтэхпинэ, арааһа, алҕаһаабатым буолуо. Хоту сиргэ тиэйии-таһыы бэйэтэ туспа сокуоннаах. Сайын навигация кэмигэр оттуктарын, астарын-үөллэрин киин сиртэн илдьэн бараннар, нөҥүө сылыгар биирдэ, тустаах миэстэтигэр тиэрдэллэр.
– Кыһыҥҥы суолу «Халыма суоллара» тэрилтэ оҥоруохтаах, эрдэттэн дуогабардаспыппыт. Бу күннэргэ улахан буурҕа түһэрэ сабаҕаланар. Онон, суолу оҥоруу эмиэ биллибэт болдьоххо тохтуура буолуо. Дьиҥэр, барыта бэлэм, хаары эрэ ыраастааһын хаалла. Уопсайынан, быйыл дьикти кыһын буолла. Урукку сыллардааҕар чыҥха атын хартыына. Күөллэрбит күн бүгүнүгэр диэри тааҥныы сыталлар, – диэн Эбээх сэлиэнньэтин баһылыга Юрий Гуляев төлөпүөнүнэн сибээскэ тахса сылдьыбыппар иһитиннэрдэ.
Эбээх олохтооҕо Людмила Никитина кэпсииринэн, аһынан-үөлүнэн чааһынай урбаанньыттар хааччыйан олороллор. «Аспытын улуус кииниттэн буранынан аҕалаллар. Билигин нэһилиэккэ икки коммерческай маҕаһыыннаахпыт. «Якутоптторг» тэрилтэ социальнай суолталаах аһынан эрдэ хааччыйбыта. Онон, бу өттүгэр улахан быстарыы суох. Арай, оттук бүтэн эрэр. Массыыналар сылдьа илик буоланнар, устудьуон оҕолорбутун буранынан аҕалбыппыт», – диэн Людмила Ивановна кэпсиир.
Оттон Өлөөкө Күөлгэ…
Билигин Орто Халыма Эбээҕэр эрэ буолбакка, хоту сытар үгүс нэһилиэктэргэ балаһыанньа кытаатта. Өлөөкө Күөл нэһилиэгэ Орто Халыма куораттан 218 килэмиэтир тэйиччи сытар. Быйыл хаар урукку сыллардааҕар хойуутук түһэн уонна хойуккааҥҥа диэри халлаан тымныйбакка, кыһыҥҥы суоллара аһылла илик. Суол-иис боппуруоһа ыарахаттардааҕынан, сааскы-күһүҥҥү өттүгэр тыҥааһыннаах балаһыанньа үөскээн, киин сири кытта сибээстэрэ быстан, сорох дьон ыйы-ыйдаан хаайтаран, ханна да барбакка-кэлбэккэ олороллор.
«Былырыын хаар кытаанах этэ. Быйыл арыый даҕаны. Сылгыларбыт бакаа этэҥҥэлэр. 120 сылгыны аһата турабыт. Күөллэр ситэ тоҥо иликтэр. Муус чараас», – диэн «Өлөөкө Күөл» сылгы собуотун дириэктэрин солбуйааччы Иван Винокуров кэпсээтэ.
Орто Халымаҕа уонна Абыйга былырыын мэччирэҥ сирдэр уонна ходуһалар ууга барбыттарын түмүгэр, оттооһун бэрт уустук быһыыга-майгыга барбыта. Олохтоох дьаһалталар мобильнай биригээдэлэри тэрийэннэр, Орто Халыма улууһун Ойуһардаах, Эбээх уонна Налимскай сэлиэнньэлэригэр 7,4 тыһ. т, халаантан ордук улаханнык эмсэҕэлээбит Сыбаатайга уонна Арҕахтаахха 1,1 тыһ. т от бэлэмнэммитэ. Күн бүгүҥҥү туругунан, улууска 5 тыһ. 928 т от баар. Иккиһинэн, быйыл эмиэ хаар халыҥнык түспүтэ сылгы хаһыытыгар күчүмэҕэйдэри үөскэттэ.
Муус халыҥа 30-35 см эрэ
Ааспыт нэдиэлэҕэ СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Алексей Колодезников Орто Халыма улууһугар кыһыҥҥы суолу бэлэмнээһиҥҥэ анаммыт видео-кэмпириэнсийэ кэмигэр халымалары кытары сибээскэ тахса сылдьыбыта. Тохсунньу 10 күнүнээҕи туругунан, «Арктика» эрэгийиэннээҕи таһымнаах суол Үөһээ Халыма – Орто Халыма учаастагар 20 туоннаҕа диэри ыйааһыннаах тиэхиньикэҕэ айан-сырыы көҥүллэммит. Оттон Орто Халыма – Арҕахтаах хайысхатынан муус халыҥа 30 — 35 см. Бу күннэргэ суолу оҥоруу саҕаланыахтаах. Арҕахтаах – Андюшкино учаастагынан муус халыҥа 30 — 35 см. Күөллэргэ тааҥ тахса сытар.
Кыһыҥҥы суоллары оҥоруу былаан быһыытынан ыытыллар эрээри, муус чарааһа бэрдиттэн, ыарахан уйуктаах тиэхиньикэ кыайан күөлгэ тахсыбат. Холобур, К-700 тыраахтар 50 см халыҥ мууһунан эрэ айанныан сөп. Өйдүүргүт эбитэ дуу, икки сыллааҕыта эмиэ Саҥа дьыл чугаһыгар Индигир өрүскэ үс «Урал» массыына муус анныгар түһэн, киһи өлүүлээх быһылаан тахсыбытын. Оттук кэмигэр тиэрдиллибэккэ, кыһыҥҥы суол аһылла илигинэ таас чоҕу тиэммит массыыналар айаҥҥа туруммуттара.
Оттон Орто Халыма Эбээҕэр аны биир нэдиэлэнэн суоллара аһыллыбатаҕына, сыарҕа үрдүттэн олоруу балаһыанньата үөскүүр чинчилэннэ. Уматыктарын саппааһа биир эрэ нэдиэлэҕэ тиийэр туруктаах.
Ыспыраапка
Эбээх – Орто Халыма улууһун биир саамай ыраах сытар сэлиэнньэтэ. Улуус кииниттэн 228 км сиргэ баар. Бүгүҥҥү туругунан, 400-кэ нэһилиэнньэлээх.
Семен Винокуров, СӨ тырааныспарын уонна суол хаһаайыстыбатын миниистирэ:
– Быйыл балаһыанньа ортоһуор. Суолу оҥоруу эрдэтинэ ыытыллыбыта. «Арктика суоллара» тэрилтэ үчүгэйдик үлэлии сылдьар. Хонууга, Чокурдаахха, Баатаҕайга улахан гараастар тутуллубуттара. Тиэхиньикэлэрэ да саҥатык. Билигин Халыма улуустарыгар үлэлэрин күүһүрдүөхтэрин наада. Орто Халыма улууһугар быһыы-майгы сытыырхайда. Элбэх күөллэрдээх буоланнар, кыһыҥҥы суолу бэлэмнээһиҥҥэ үлэһиттэр харгыстары көрсөллөр. Муус чараас. Тиэхиньикэ муус анныгар түһэр да түгэннэрэ баар. Сыбаатай, Эбээх, Сылгы Ыытар хайысхаларынан үс бэдэрээтчит үлэлии сылдьар. СӨ Бырабыыталыстыбатын суһал штаба тэриллэн үлэлээн эрэр. Биһиги министиэристибэбит уонна хомунаалынай сулууспа бэрэстэбиитэллэрэ Орто Халымаҕа бааллар. Бу ый бүтүүтэ кыһыҥҥы суолу оҥорон, үлэҕэ киллэрии соруга турар.
Николай Попов, «Арктика суоллара» тэрилтэ дириэктэрин солбуйааччы:
– Биһиги тэрилтэбит үс сыллааҕыта тэриллибитэ. 125 тиэхиньикэлэнэн 3700 км уһуннаах кыһыҥҥы суоллары көрөбүт-истэбит. Тэрилтэбит сүрүн базата Белай Гора бөһүөлэгэр баар. Итиэннэ Дьааҥыга, Эбээн Бытантайга, Муомаҕа, Усуйаанаҕа учаастактардаах. Тохсунньу 12 күнүттэн Уус Куйга – Депутатскай – Белай Гора хайысханан 20 туоннаҕа диэри айан-сырыы көҥүллэннэ. Белай Гора – Чокурдаах, Уус Куйга – Нижнеянскай хайысхаларынан суол бу ый бүтүүтэ аһыллыахтаах. Уоннааҕы хайысхаларынан кыһыҥҥы суол аһыллыбыта.
Анивера Акимова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru