РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дуоһунаһыгар киирээт, тута, ыам ыйын 7 күнүгэр “Национальнай сыаллар уонна Россия 2024 сыллаахха диэри сайдыытын стратегическай соруктарын тустарынан” диэн саҥа “ыам ыйынааҕы ыйааҕын” таһаарбыта. Алта сыллааҕыта киллэрбит ыйаахтарыгар сүрүннээн хамнаһы үрдэтиини, дьиэни-уоту тутууну болҕомто киинигэр туппут буоллаҕына, бу сырыыга национальнай сыаллары-соруктары туруорда.
Национальнай сыал
“Россия научнай-технологическай уонна социальнай-экономическай сайдыыларыгар, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтиигэ, олохпут таһымын үрдэтиигэ, олорор усулуобуйабытын тупсарыыга, хас биирдии киһи талаанын арыйарыгар, бэйэтин булунарыгар РФ бырабыыталыстыбата 2024 с. диэри бу маннык национальнай сыаллары ситиһэригэр”, — диэн этэн туран, Владимир Владимирович барыта тоҕус сыалы ыйда:
1. Нэһилиэнньэ ахсаана сылын аайы элбии туруохтаах;
2. Киһи ортотунан 78 сааһыгар диэри булгуччу олоруохтаах (2030 сылга бу көрдөрүү 80 сааска диэри тиийиэхтээх);
3. Нэһилиэнньэ үрдүк дохуоттаах, хамнастаах буолуохтаах, биэнсийэ сыана ыарааһынын куоһарыахтаах;
4. Тиийиммэт-түгэммэт дьон ахсаана икки төгүл кыччыахтаах;
5. Хас сыл аайы 5 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох ыал дьиэтин тупсарыныахтаах;
6. Бүттүүн дойду үрдүнэн технологическай сайдыы баран, бу хайысхаҕа саҥаны, сонуну киллэрэр тэрилтэлэр ахсааннара 50 % элбиэхтээх;
7. Экономикаҕа, социальнай эйгэҕэ цифровой технологияны хамаҕатык туһаныахтаахтар;
8. Россия биэс бастыҥ экономикалаах дойдулар ахсааннарыгар киириэхтээх. Ол иһигэр экономикатын бигэ туруктаан, аан дойду экономикатын сайдыытын аһары барыахтаах, дойдуга сыана ыарааһына 4 % элбиэ суохтаах.
9. Экономика тутаах салааларыгар, бастатан туран, промышленноска, тыа хаһаайыстыбатыгар, тас дойдуга тахсыы хааччыллыахтаах. Бу хайысха аныгы технологияҕа, идэтийбит, анал үөрэхтээх исписэлиистэргэ олоҕуран тэриллиэхтээх.
Соруктар
Владимир Путин бу сыалы ситиһэргэ инники күөҥҥэ тутуллуохтаах 12 хайысханы ыйар. Ол курдук, демография, доруобуйа харыстабылын, үөрэхтээһин, олорор дьиэ-уот, куораттар сайдыыларын, тулалыыр эйгэни харыстааһын, суолу-ииһи оҥоруу, нэһилиэнньэ дьарыктаах, үлэлээх буолуутун, наука, цифровой экономика, култуура, аччыгый, орто бизнес сайдыытын, тас дойдулары кытары үлэлэһии, онно табаары таһааран атыылааһын боппуруостарыгар үлэлэһии барыахтаах. РФ бырабыыталыстыбата бу хайысхаларынан регионнары кытары үлэлэһэн бырагырааманы ситэрэн-хоторон, эттээн-сииннээн алтынньыга бэрэсидьиэн сэбиэтин көрүүтүгэр киллэриэҕэ. Онон регионнар уталыппакка бу ааттаммыт хайысхаларынан үлэлэрин-хамнастарын торумнуохтара. Биһиги регион бу хайысхаларга тугу этэрдээхпитий?
Социальнай эйгэҕэ
Владимир Путин социальнай эйгэҕэ, бастатан туран, демография, доруобуйа харыстабылын боппуруостарын туруорар. Ол сиэрдээх. Чөл туруктаах, өйдүүн-санаалыын чэбдик киһи тоҕута-хайыта түһэн үлэлиир-хамсыыр айылгылаах.
Бэйэбит испитигэр демография боппуруоһугар судаарыстыбабыт төрүттэммитэ 100 сылын көрсө 1 мөлүйүөн ахсааҥҥа диэри тиийиэхтээхпит диэн сыал-сорук туруоруммуппут. Билиҥҥи туругунан, 964330 ахсааҥҥа тиийбиппит.
Хас биирдии киһи спордунан дьарыктаннын, чөл олоҕу тутустун диэн үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарга спортивнай саалалар, улахан спортивнай күрэхтэһиилэр буолбут сирдэригэр 3000 киһи тоҕуоруһа мустар стадионнара тутулуннулар. Хайа уонна Ил Дархан өрөспүүбүлүкэни салайыаҕыттан арыгылааһыны утары тэрийбит үлэтэ-хамнаһа дьэҥкэ көстөн эрэр. Ону таһынан элбэх оҕолоох, кыра дохуоттаах ыалга көмө, хамнаһы түһүмэҕинэн үрдэтии, олорор усулуобуйаны тупсарыы (ол иһигэр дьиэ-уот тутуута, нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥоруу) барыта түмүллэн, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтиигэ төһүү күүс буолаллар.
Владимир Путин өскөтүн 2012 с. “ыам ыйынааҕы ыйаахтарыгар” хаарбах дьиэлэри суох оҥорууга сүрүн күүһүн уурбут буолллаҕына, быйыл орто дохуоттаах киһи дьиэлэнэригэр-уоттанарыгар үлэни туһаайда. Ол курдук, ипотека бырыһыанын аҕыстан үрдэппэт туһугар үлэни ыытарга, сылын аайы 120 мөл. кв иэннээх дьиэни тутарга, куораттарга киһи олороругар, сылдьарыгар табыгастаах буоларын туһугар үлэни ыытарга соруйда. Манна даҕатан эттэххэ, биһиги курдук улахан уонна тыйыс айылҕалаах региоҥҥа сылга 600 тыһ. кв м иэннээх дьиэни тутан олоххо киллэрии улахан дьыала эбээт. Саха сирэ бу ыйаахтары толорууга биир бастакынан былаанын ылынан, сир ыла турбута ситиһиилээх буолла.
Доруобуйа харыстабылыгар билигин улахан сыалбыт диэн сүрэх, искэн ыарыыларын эмтиир балыыһаларын тутуу буолар. Бу ыарыылары аччатыы туһунан Владимир Путин Анал этиитигэр эмиэ санатан турар. Ол этиитин ыйаахха киллэрэн бигэргэтэн биэрдэ.
Үөрэх, наука, култуура
Үөрэхтээһин эйгэтигэр, биллэн турар, аан дойду ааттаахтарын кытта тэҥҥэ хаамсар дьоһун киһини иитэн-үөрэтэн таһаарыы сыала-соруга турар. Онуоха бэрэсидьиэн оҕо дьоҕурун, талаанын арыйыыга ураты миэстэни уурар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үөрэхтээһиҥҥэ сылын аайы уонча оскуола, оҕо саада үлэҕэ киирэр, боппуруоһу быһаарыыга биир тиһиктээх үлэ ыытыллар буолан, бырабыыталыстыба отчуотугар да нэһилиэнньэ урукку курдук күүскэ туруорсубат буолла.
Идэни дэгиттэр баһылааһыҥҥа оҕолор оскуолаттан саҕалаан “WorldSkills” күрэхтэһиигэ кытталлара, оскуолаларга бизнес-инкубатордар тэриллэллэрэ, региоммутугар “Кванториум” курдук технопааркалар арыллаллара барыта каадыры иитэн-үөрэтэн таһаарыыга туһуланар. Наукаҕа итинтэн эмиэ итэҕэһэ суох үлэ барар. Өрөспүүбүлүкэҕэ Наука аччыгый академията тэриллэн, билигин талааннаах оҕолору таһаартаан эрэр.
Ону таһынан бэрэсидьиэн наукаҕа кэнэҕискитин технология өттүнэн күүскэ сайдарга сыал-сорук туруорда. Экономика бары салаатыгар цифровой экономика өтөн киириэхтээҕин, онуоха исписэлиистэри бэлэмнээһин, саҥа технологияны оҥорон таһаарыы, туһаныы барыахтааҕын ыйда.
Владимир Путин инаугурациятын кэмигэр төрүт үгэскэ олоҕуран сайдыы барыахтааҕын эппитэ. Бу таһаарбыт ыйааҕар киһи духуобунай сайдыытыгар ойуччу миэстэни уурар. Нэһилиэктэргэ мусуойдары, бибилэтиэкэлэри, култуура кииннэрин, оҕо музыкальнай оскуолаларын, регионнар, улуустар тыйаатырдарын сайыннарыы – бу ыйаахха ойууланан таҕыста. Ол эрээри литература туһунан ханна да этиллибэтэҕэ олус хомолтолоох.
Экология, суол-иис
Тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа бөҕү-саҕы хомуйуу, промышленнай эбийиэктэр салгыны буортулуулларын кыччатыы, иһэр уу хаачыстыбатын тупсарыы, күөллэри, өрүстэри көрүү-истии, ону таһынан ураты харыстанар сирдэри тэрийии киирдэ.
Манна сыһыаран эттэххэ, Экология сылынан кытаанах бөҕү-саҕы хомуйууга регион таһымыгар улахан биир оператор баар буолуохтаах этэ да, күн бүгүн быһаарыллыбакка турар. Онон кэнэҕискитин манна улахан үлэ барара күүтүллэр. Ыраас иһэр ууга сыһыаран эттэххэ, манна улахан тутууларбытынан аҕыйах сыллааҕыта Мирнэйгэ үлэҕэ киирбит ууну ыраастыыр эбийиэк уонна Дьокуускайдааҕы ууну хаһаанар, ыраастыыр анал сир тутуута буолар. Дьокуускайга ууну ыраастыыр тутуу 2012 с. саҕаламмыта, быйыл күһүн үлэҕэ киириэхтэээх. Билиҥҥи туругунан, тутуу 77 % бүппүт. Онон ууну ыраастыыр сирдэри тутарга уопутурдубут, инникитин манна үлэлэһэрбитигэр харахтаан көрөр эбийиэктэрдээхпит.
Оттон ураты харыстанар сирдэр тустарынан эттэххэ, “биир гектарынан” сибээстээн биһиэхэ манна балай да үлэ барда. Ол эрэн билигин күөллэри, өрүстэри көрүүгэ-истиигэ ураты болҕомто ууруллара эрэйиллэр.
Быйыл Владимир Путин Анал этиитигэр: “Федеральнай суоллары сүрүннээн оҥордубут. Аны билигин региональнай, олохтоох суоллар болҕомто киинигэр туруохтаахтар”, — диэн эппитэ. Ити этиитин бу ыйааҕынан бигэргэттэ. Онуоха суол хаачыстыбатыгар, суоппардар суол быраабылатын тутуһууларыгар ураты болҕомтотун уурда.
Ону таһынан улахан магистраллары тутуу, ситэрии, сөргүтүү национальнай сыал-сорук буоларын эттэ. Ол иһигэр Хотугу муустаах муоранан сырыы, Уһук Илин регионнар портарын сайыннарыы, тимир суолунан таһаҕаһы таһыы бириэмэтин кыччатыы курдук соруктар киирбиттэр. Онон муора кытыытыгар тайаан сытар арктическай, хотугу улуустардаах дьон мантан үөрэбит эрэ.
Бизнес, тас дойдуга тахсыы
РФ бэрэсидьиэнэ олохтоох оҥорон таһаарыыга ураты болҕомтотун ууран, үлэтин онно туһулаабыта. Бу ыйаахха предпринимателлэр кэнэҕискитин нолуоктарын отчуоттууллара судургутуйуоҕун, чэпчэтиилээх үбүлээһин, кирэдьииттээһин систиэмэтэ олохсуйуоҕун, табаардарын экспортка таһаарыыларыгар көмө барыаҕын, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар холбоһуктарга, фермердэргэ көмө буолар туспа систиэмэ тэриллиэҕин, о.д.а. үлэлэр барыахтарын эттэ.
Тас дойдуга табаары таһааран атыылааһыны Владимир Путин ойуччу тутан бэлиэтээтэ. Кини этэринэн, промышленноска, тыа хаһаайыстыбатыгар аан дойду ырыынагар тахсарга туспа эйгэ үөскүөхтээх. Ол иһин бу соторутааҕыта бырабыыталыстыба састаабын туһунан ыйаах таһаарарыгар помышленность министиэристибэтигэр эбии боломуочуйалары киллэрэн биэрдэ.
Түмүктээн эттэххэ, Владимир Путин бу ыйааҕынан Анал этиитигэр эппит этиилэрин бигэргэтэн, ситэрэн-хоторон биэрдэ. Үөһэ суруллубутуттан көрөргүт курдук, инники күөҥҥэ тутуллубут эйгэлэргэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит барытыгар ылсан үлэлиир, доруобуйа харыстабыла, демография, тутуу, наука буоллун барытыгар.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru