Быйыл саҥа тахсыбыт “Платон Ойунский» кинигэни илиибэр ылаат олус үөрдүм: «Биир дойдулаахпыт, Улуу киһи, ЖЗЛ серияҕа киирбит!».
Ойуунускай – кини кимий? Кини олоҕо хайдах этэй? Бу боппуруоска элбэх суруйуулар бааллар. Ол эрэн, маннык барыта бииргэ тумуллэн, архыып докумуоннарыгар олоҕурбут үлэ аҕыйах. Кинигэ дьоҕус эрээри, тиэрдиэхтээх сүрүн идиэйэтин толору биэрэр. Ону таһынан олус үчүгэй тылынан суруллубут, тутатына өйдөнөр.
Историк буоларым быһыытынан, Былатыан Ойуунускай автономияны туруорсуутун туһунан көрдүм. Бу кэм хайдах этэй? Дойду үрдүнэн гражданскай сэрии этэ. Ол аата норуот олус буккуллубут, бэйэ бэйэтин кыайан өйдөспөккө олорбут кэмэ этэ. Былаас сотору-сотору уларыйа турар кэмэ. Онон, сорохтор саарбахтыыр кэмнэрэ. «Үрүҥ диэбитиҥ хара, хара диэбитиҥ үрүҥ» буолуох курдуга… Норуота кыһылга-үрүҥҥэ арахсан олороро. Сорох доҕотторугар үрүҥнэр диэки санаалаахтар бааллара… Санаан көрүҥ, бу, сүүрбэтин эрэ ааспыт эдэркээн киһиэхэ хайдахтаах буолуой?! Ол эрэн кинигэни ааҕан иһэн өйдүүгүн: Ойуунускай бэйэтин идиэйэтигэр олус бэриниилээх уонна ол идиэйэтигэр атын дьону ылыннарар сүдү талааннаах эбит. Кини идиэйэтэ халтай «кыһыл» буолбатаҕа. Кини идиэйэтэ: норуот инники олоҕун соргута. Норуот – бу иһин кини охсуспута, бу иһин кини былааска кэлбитэ.
Ойуунускай автономияны туруорсуутугар, кинини утарсааччылар эмиэ бааллара. Хайдахтаах курдук, былаас уорганнарын икки ардыларыгар баар сыһыаннаһыыларга сөптөөхтүк киирсибитэй? Бу Ойуунускайы бөдөҥ политик быһыытынан көрдөрөр. Аны кини политик эрэ буолбатах – юрист. Ол туоһутунан, кини бүтүн норуот быраабын декларациятын, уонна да атын, бүтүн норуот дьылҕатын быһаарар докумуоннары бэйэтэ суруйбута уонна олоххо киирэллэрин ситиспитэ буолар. Бу ситиһиитэ киниэхэ дьону кытары сатаан биир тылы булан өйдөһүүгэ тиэрпитэ. Кини аттыгар куруутун идиэйинэй доҕотторо М.Аммосов, И.Барахов уонна да атыттар бааллара. Аны манна даҕатан эттэххэ, дойду үрдүнэн тарҕаммыт оччотооҕу «Кыһыл террор» кэмигэр Ойуунускай элбэх киһини быыһаабыта чуолкай. Кини салалтатынан, үрүҥүттэн-кыһылыттан тутулуга суох, элбэх киһи босхоломмута. Автономия төрүттэммэтэҕэ эбитэ буоллар, өссө тыһыынчанан киһи араас балыырга тубэһиэ эбитэ буолуо.
Онон П.А.Ойуунускай – саха чулуу уола, бүтүн норуот дьылҕатыгар сырдыгы эрэ аҕалбыт улахан өҥөтүн билиниэх тустаахпыт. Бу — сир баайын эрэ бас билии буолбатах. Автономияны ылынан, күн бүгүҥҥэ диэри биһиги бэйэбит төрөөбүт сахабыт тылынан саҥарабыт, култуурабытын үөрэтэбит, билэбит, аан дойдуга тахсабыт!
Бу кинигэни бар дьонугар бэлэхтээбит Олег Гаврильевич Сидоровка барҕа махтал! Бу кинигэ эдэр ыччакка, Ойуунускайы уонна норуотун историятын билиитигэр, сүдү кылаат!
Сардаана Сыромятникова, А.Е.Мординов аатынан Тааттатааҕы лицей
историяҕа учуутала.